پاسخ به شبهات

در مورد لزوم ايمان و اعتقاد به حضرت رسول و أئمّه معصومين صلوات الله و سلامه عليهم أجمعين (كه از آنان تعبير به استاد خاص ميشود) و ضرورت اطاعت و پيروى از آنان و لزوم توجّه و تمسّك به ذيل عنايت و ولايت آنان و بخصوص توسّل به حضرت بقيّة الله الأعظم عجّل الله تعالى فرجه الشّريف در بين شيعه اختلافى نيست؛ امّا درباره وجوب رجوع به استاد عامّ در زمان عدم دسترسى به امام معصوم عليه السّلام شبهاتى طرح شده كه البتّه واهى و بى‏اساس است.
حضرت آقا در مواجهه با اينگونه شبهات عكس العمل نشان ميدادند. هنگاميكه پس از ارتحال آية الله أنصارى قدّس الله تربتَه ميان رفقاى طهرانى ايشان برخى از اين إشكالات مطرح شد و يا زمانيكه نظريّه عدم نياز به استاد در سير و سلوك و تزكيه نفس از مطاوى كتابى كه در مشهد مقدّس طبع گرديد دستگيرشان شد، در مقام پاسخ برآمدند و شفاها يا كتبا مطلب را روشن ساخته به نقاط ضعف آن سخنان و نوشته‏ها اشاره نمودند كه در تأليفات گرانقدرشان نيز به مناسبت‏هاى مختلف آنها را ذكر فرموده‏اند.
عمده اين شبهات و پاسخ آنها ـ بر اساس آنچه كه از مجموعه آثار آقا بدست مى‏آيد ـ از اينقرار است:  

اشكال اوّل:

براى پيمودن راه خدا و شناختنِ مُنجيات و مهلكات طريق نيازى به استاد نيست، بلكه مراجعه به كتاب و سنّتْ سالك را بى‏نياز از استاد ميگرداند، و كافى است كه انسان دواى دردهاى خود را در كتاب و سنّت بيابد و بدان عمل كند تا قدم به قدم به خداوند متعال نزديك شود.

پاسخ اشکال اوّل:

أوّلاً ، شكّى نيست كه دواى همه دردها در كتاب خدا و سنّت به نحو كلّى‏آمده است و بلكه خود كتاب الله به تنهائى حاوى همه احتياجات انسان براى پيمودن راه خداست، چنانچه امام صادق سلام الله عليه فرمودند: مَا مِنْ أَمْرٍ يَخْتَلِفُ فِيهِ اثْنَانِ إلَّا وَ لَهُ أَصْلٌ فِى كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ . ^[1] «هيچ مسأله‏اى نيست كه دو نفر در آن اختلاف نظر داشته باشند مگر اينكه ريشه و اصل حكم آن در كتاب خداى عزّ و جلّ موجود ميباشد.»
ولى آيا همين مقدار كافى است ؟! اين كلام دقيقا همان كلام خليفه دوّم: حَسبُنا كِتابُ اللَهِ است كه ائمّه معصومين بارها و بارها بر بطلان آن تأكيد نموده و با بيانات مكرّر خويش لزوم رجوع به امام حىّ و زنده را تبيين و تثبيت ساخته‏اند و به همين دليل در ذيل حديث مذكور فرموده‏اند:... وَ لَكِنْ لَا تَبْلُغُهُ عُقُولُ الرِّجَالِ . «وليكن عقول و ادراك انسانها بدان افق نمى‏رسد.»
حضرت علاّمه در اين زمينه ميفرمايند:
« قرآن بدون امام و معلّمِ وارد و محيط به أسرار و دقائق آن، صفر است. چون دين بر پايه بصيرت و عمل است؛ و بدون امام انسان چگونه به قرآن عمل كند ؟! درست مانند نسخه‏ايست كه از طبيب بگيريم و هر كس مطابق سليقه خود، نسخه را به دوائى خاصّ و كيفيّتى مخصوص تفسير كند. اين عين هلاكت است. ^{[2] »}
و همچنين در ضمن عبارتى از قول يكى از بزرگان آورده‏اند:
« راه، بى راهنماى نميتوان يافت. و گفتن آنكه چون كتاب الله و سنّت رسول الله صلّى الله عليه و آله در ميان است به مرشد چه حاجت است، به آن مى‏ماند كه مريض ميگويد: چون كتب هست كه طبيب نوشته، چرا مرا به أطبّاء مراجعت بايد كرد. كه اين سخن خطاست، از براى آنكه هر كس را فهم كتب طبيب ميسّر نيست و استنباط از آن نمى‏توان كرد. مراجعت به اهل استنباط بايد كرد كه وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى͠ أُولِى ا لْإ مْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ و مِنْهُمْ ^[3] ، كتاب حقيقى صدور اهل علم است كه بَلْ هُوَ ءَايَـتُ بَيِّنَـتٌ فِى صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ^[4] ، نه بطون دفاتر، چنانچه أميرالمؤمنين علىّ عليه السّلام
فرمود: أ نَا كَلَامُ اللَهِ النَّاطِقُ وَ هَذا كَلَامُ اللَهِ الصَّامِتُ . ^[5] »
آرى ـ همچنانكه گذشت ـ همانطور كه براى فهم آيات أحكام و روايات فقهى بايد به متخصّص و مجتهد اين فنّ كه توان استنباط از كتاب و سنّت را دارد رجوع كرد، براى فهم أحكام باطن و تهذيب نفس بر اساس تعاليم ثقلين نيز بايد به متخصّصان اين علوم و معارف مراجعه نمود چرا كه اين معنى هنر اولياء الهى است و ابدا از ديگران برنمى‏آيد.
و ثانيا، فرضا كسى بتواند بر اساس مراجعه به كتاب و سنّت، تمام دستورات و آداب سلوك إلى الله را با همه ظرائف و دقائق آن استخراج كند؛ ولى باز اين مقدار هم كافى نيست بلكه علاوه بر آن، انسان بايد صفات و خصوصيّات نفس خود را دقيقا بشناسد تا بتواند در هر مورد و مرحله‏اى، از دستور العمل مناسب استفاده كند و نقص خويش را به كمال مبدّل سازد؛ و نيز بايد قدرت تمييز مكاشفات رحمانى از شيطانى را داشته باشد تا به دام‏هاى رنگارنگ شيطان گرفتار نيايد؛ و شكّى نيست كه اين امور بدون راهنماى آگاه و خبير و محيط بر أسرار و دقائق نفس امكان پذير نيست.
حضرت آقا در آثار خود بعضا به أفرادى اشاره مى‏كنند كه بدون استاد، خود به أوراد و اذكارى مشغول شده و چه بسا حالات و مكاشفاتى هم پيدا نموده‏اند، ولى اين نحوه عمل نه تنها دردى را از ايشان درمان نساخته بلكه آنان را به وادى ضلالت و حيرت كشانده است.
در كتاب شريف «روح مجرّد» پس از ذكر جريان كسى كه با ادّعاى مأموريّت باطنى و مكاشفه‏اى، خود را سيّد حسنى معرّفى كرده بود، از مرحوم حدّاد رضوان الله عليه چنين نقل مى‏كنند: »اينها همه در اثر خودسرانه رفتار
كردن، و بدون استاد ماهرِ راه رفته و به حقيقت پيوسته، به رياضتها مشغول شدن، و به أعمال كثيره استحبابيّه و روزه‏هاى متوالى و بيدارى‏هاى شب بى‏رويّه و اجتناب از أغذيه محلّله بدون اذن و اجازه استاد پيدا ميگردد. ^[6] » و همچنين در توضيح منشأ انحرافات عقيدتى شيخ احمد أحسائى
ميفرمايند:
« بارى ! شيخ احسائى مردى عالم و زاهد بود؛ ولى به نظر حقير كه از مجموعه مطالعات بدست آمده است، علّت انحراف عقيدتى او دو چيز بوده است:
اوّل آنكه وى حكمت نياموخته بود و فلسفه نديده بود، آنگاه با اتّكاء به فهم نقّاد و ذهن بُرنده خود در صدد برآمد خود به خود و بدون استاد، كتب حكمت و فلسفه را مطالعه كند و از جهان أسرار و رموز عالم ربوبى و فلسفه اُولى و ماوراء مادّه مطّلع گردد.
دوّم آنكه براى وصول به اهداف عاليه عرفانيّه و مكاشفات ربّانيّه نيز بدون تربيت و تعليم استاد، به رياضتهاى شاقّى اشتغال پيدا نمود.
اين دو امر مهمّ موجب آن شد كه هم در آراء و مسائل فلسفيّه به خطا رود، و هم در مكاشفات خود از دستبرد مكاشفات شيطانيّه مصون نبوده و نتوانسته باشد جميع مُدرَكات و مشاهداتش رحمانى شود؛ با آنكه هم در حكمت نظرى و هم در عرفان عملى، شرط اوّل و نخستين گام را استاد كامل و مربّى على الإطلاق به شمار آورده‏اند. ^[7] »
همه اينها شواهد صدقى است بر اينكه پيمودن راه خدا بدون داشتن
استاد ماهر و آگاه، خطراتى بس عظيم دارد كه عقل و نقل، آدمى را بشدّت از آن برحذر داشته است.
مجموع اين دو پاسخ را ميتوان از اين عبارت بلند «رساله سير و سلوك منسوب به بحر العلوم» استفاده كرد:
« پس طالب را در اين مرحله نيز از رجوع به راهنما يا خليفه يا نائب آن يا فهم از كلمات آن چاره‏اى نيست.
و چون استنباط اين مرحله و استخراج دقائق آن و شناختن امراض نفسانيّه و معالجات آن و مصالح و مفاسد و مقدار دواى هر شخصى و ترتيب معالجه آن بخصوصه، چنانكه در انجام آن ضرور است، چونكه امرى است بس خفىّ و دقيق، صاحب اين استنباط را عقلى بايد تامّ و نظرى ثاقب و قوّه‏اى قويّه و ملكه‏اى قدسيّه و علمى غزير و سعيى كثير. و به اين سبب حصول اين علم قبل از عمل آن امرى است متعسّر بكله متعذّر. لهذا طالب را چاره‏اى جز از رجوع به راهنما يا قائم مقام او كه تعبير از او به اوستاد يا شيخ ميشود نيست...
و فرقى ديگر هست ميان اوستاد فقه جسمانى كه فقيهش خوانند و اوستاد فقه روحانى كه شيخش گويند و آن اينكه: راه فقه جوارحْ جلىّ و ظاهر و راه همه كس واحد و دُزدان و قاطعان راه خدا در آن قليل و ظاهرند، پس اوستاد اين فقه را نمودنِ راه و شناسانيدن فريبندگان كافى است؛ به خلاف راهِ فقهِ نفس و طبّ روحانى كه راه هر كس متفاوت و مرض هر شخصى مختلف و معرفت قدر مرض غير مقدور و مقدار دوا غير مضبوط و شناختن مرض هر شخصى مشكل و ترتيب علاجْ صعب و عقبات راه بى‏حدّ و گريوه راه بى‏نهايت و دزدان پنهانى بى‏غايت و شناختن ايشان مستصعب؛ چه بسى از ايشان به لباس درويش ملبّسند.
پس چاره‏اى از همراهى اوستاد و شيخ و مراقبت آن در همه احوال
نيست. و عرض حال بر او در هر عقبه لازم است. ^[8] »
و حضرت آقا نيز در تعليقه تصريح ميفرمايند:
« أهل الذّكر و استادان در فنون إلهيّه و معارف حقّه ربّانيّه و طرق سلوك و منجيات و مهلكات نفوس، غير از علماء به أحكام ظاهريّه شرعيّه هستند. در سلوك راه خدا و كشف حجب بايد به استاد متخصّص اين فنّ كه او را «عالم بالله» گويند مراجعه نمود. »
و سپس با ادلّه روائى اين حقيقت را اثبات نموده و توضيح ميدهند، كه تفصيل آنرا به مراجعه به آن كتاب وا مى‏گذاريم.  

اشكال دوّم

با وجود استاد حقيقى: حضرت بقيّة الله أرواحنا فداه كه ولايت كلّيّه إلهيّه و احاطه علمى و ولائى بر همه مخلوقات دارند و استمداد از ايشان و توسّلات به أئمّه معصومين عليهم السّلام، نيازى به رجوع به غير نيست و بلكه غلط است.
« استاد حقيقى: امام زمان عجّل اللهُ فرجَه الشّريف حاضر و ناظر است؛ و او زنده و احاطه به عالم ماسوى دارد، و از حالات و جريانهاى هر شخص سالك، مطّلع و به نحو أكمل و أتم وى را به نتائج سلوك ميرساند... در صورت اعتقاد به امام زنده و اميد تعجيل فرج او آيا حاجت خواستن از غير و استمداد از استاد غلط نيست ؟... ^[9] »
بعلاوه، ارواح مطهّر سابقين از اولياء خدا نيز دستگيرى نموده و انسان را يله و رها نمى‏گذارند. و بنابر اين احتياجى به استاد زنده نداريم.
« روح مرحوم أنصارى زنده است، و او به درد رفقا و عاشقان راه و طريق خدا ميرسد و بدانان اعانت مى‏نمايد. روح انصارى پس از مردن قدرتش بيشتر است، چون از لباس عالم كثرت و غشّ طبيعت خلع شده و به تجرّد صِرف ابدى رسيده است. در اينصورت بهتر و بيشتر و عالى‏تر در صدد تكميل رفقاى سلوكى خود بر مى‏آيد. آيا وى كه در زمان حياتش با آن سعه و گسترش، مراقب و مواظب حال رفقا در خواب و بيدارى، در حضور و پنهان، در غيب و عيان، در سفر و حضر بود، با آنكه گرفتار عالم طبع و بدن و طبيعت بود، بعد از مرگش كه مسلّما تجرّدش قويتر و احاطه‏اش افزونتر و علمش فراوانتر است، بهتر و بيشتر رفقا را اداره نمى‏كند ؟! در اين صورت رجوع به غير انصارى، هتك حرم انصارى و شكستن حريم اوست كه گناهى است نابخشودنى. ^[10] »  

پاسخ اشکال دوّم

در پاسخ به اين إشكال، حضرت آقا در دو كتاب «سرّ الفتوح» و «روح مجرّد» توضيح ميدهند كه: شكّى نيست كه همه و همه تكوينا محتاج و ريزه‏خوار عنايات و إفاضات بيكران امام زمان أرواحنا لتراب مقدمه الفدآء هستند و بدون ولايت ايشان هيچكس در مسير إلى الله قدمى از قدم برنميدارد، و شكّى نيست كه ارواح اولياى الهى هر كدام به قدر سعه و ظرفيّت خود پس از مرگ، سالكين إلى الله را مدد مى‏نمايند؛ ولى آيا در امور تشريعيّه هم مطلب همينطور است ؟ آيا ما براى تشخيص وظيفه عملى خودمان در تك‏تك مراحل سلوك و عبور از يكايك منازل نفس نيز ميتوانيم به استمداد از باطن حضرت صاحب الأمر سلام الله عليه بسنده نموده و پاسخ سؤالات و حلّ مشكلاتمان را مستقيما از راه اتّصال به باطن ايشان بگيريم ؟! آيا در زمانى كه إمام زمان از نظر ما
غائبند و به ظاهر دسترسى به ايشان نداريم خداوند متعال راه پيروى و اطاعت و انجام تكاليف را اكتفا به توسّلات باطنيّه قرار داده است؟!
حقيقت اين است كه وجود مقدّس امام زمان أرواحنا فداه سراسر كمال و نور، و از طرف ذات مقدّس ربّ العزّة مُفيض وجود و مُعطى حيات و علم ميباشند، و در امور تشريعيّه نيز فاعليّت آنحضرت تامّ است؛ ولى نقص از ماست كه براى بهره گيرى از هدايت تشريعيشان بايد با حواسّ ظاهريّه اتّصال برقرار كنيم كه آنهم در اين زمان بطور معمول ميسور نيست؛ در حاليكه طىّ اين راه بدون مربّى‏اى كه انسان بتواند با او تماسّ حاصل كند و پيوسته با وى باشد، تا راه خير و شرّ و نفع و ضررش و نقاط ضعفش و راه برطرف نمودن آنها را بدو نشان دهد حاصل نمى‏شود.
حضرت علاّمه در كتاب «روح مجرّد» در توضيح اين حقيقت با بيانى زيبا و رسا ميفرمايند: »درست است كه امام زمان عجّل الله تعالى فرجه الشّريف زنده و حاضر و ناظر به همه أعمال است، و طبق عقيده و ايمان شيعه داراى ولايت كلّيّه الهيّه است، و تكوينا و تشريعا در مصدر ولايت و آبشخوار أحكام و جريان امور ميباشد؛ ولى آيا اين اعتقاد و عقيده بايد راه ما را به استاد ببندد ؟! و بدون هيچ دستور و تبعيّتى از ارشادات او در راه سير و سلوك، خود به مقصد برسيم ؟! و فقط و فقط از امام زمان كه غائب از نظر ماست و به صورت ظاهر هم به او دسترسى نداريم استمداد نمائيم؟!
چرا ما در سائر امور اين كار را نمى‏كنيم؟! چرا در خواندن حديث و تفسير و فقه و اصول و تمام علوم شرعيّه از حكمت و اخلاق دنبال استاد مى‏رويم و بهترين و عالى‏ترين استاد ذى فن را اختيار مى‏نمائيم و سالهاى سال بلكه يك عمر در تحت تعليم و تدريس او بسر مى‏بريم؟!
اگر وجود امام زمان ما را از استاد بى‏نياز ميكند، چرا در اين علوم بى‏نياز
نمى‏كند؟!
... امّا حلّ مسأله اينستكه همه امور و شؤون بدست مبارك اوست ولى اين امر، سنّت اسباب را تعطيل نمى‏كند. همچنانكه همه امور بدست خداست، و اين مستلزم تعطيل سلسله اسباب و مسبّبات نيست؛ زيرا خود اين اسباب و مسبّبات هم تحت احاطه گسترده عالم توحيد و ولايت است.
... دنبال استاد رفتن و در تحت سيطره و تربيت وى در آمدن نه آنكه منافاتى با ولايت آن حضرت ندارد بلكه مؤيّد و مُمدّ و امضاء كننده آن نهج و آن طريقه نزول نور از عالم توحيد به اين عالم است.
اگر بى‏نياز بودن از استاد در علوم معرفتى با منطق شما تمام بود، لازم بود در جميع صنايع و حِرَف از نجّارى و بنّائى و پزشكى و داروسازى و معدن شناسى و سائر علوم طبيعى مردم بدنبال استاد نروند، و با توجّه به حيطه عظيمه ولائيّه امام زمان رفع مشاكل خود را بنمايند... ^[11] »
در مورد اكتفا به دستگيرى أرواح مطهّره أولياء سابقين نيز همين محذورات هست. بعلاوه، اگر بنا بود روح يك نبىّ يا ولىّ الهى پس از مرگ براى هدايت و إرشاد انسان كافى باشد ديگر چه نيازى به تعيين وصىّ و جانشين بود؟
« چرا رسول خدا صلّى الله عليه وآله اين همه توصيه و سفارش و بيان و خطبه درباره رجوع به حضرت أميرالمؤمنين عليه السّلام ايراد فرمود ؟ چرا آن گروه انبوه را در مراجعت از حِجّة الوَداع در هَجير تابستان در جُحْفَه در سرزمين غدير خمّ معطّل كرد و آن خطبه غرّا و شيوا را قرائت فرمود ؟ آيا روح آية الله انصارى قوى‏تر است يا روح رسول الله ؟!
چرا أميرالمؤمنين عليه السّلام وصيّت به امام حسن مجتبى عليه السّلام
نمود؟ و چرا هر يك از امامان وصيّت به امام زنده‏اى نمودند، و تا امروز هم ما قائل به امام زنده هستيم؟ و برآورده شدن حاجات و توسّلات و تدبير امور عالم به دست ولىّ الله المُطلق الأعظم حجّة بن الحسن العسكرىّ أرواحنا فداه مى‏باشد؟ بطوريكه توسّل به هر امام و هر ولىّ متوفّى به آنحضرت بر ميگردد، و رتق و فتق امور به يد مبارك اوست. چرا هر پيامبرى براى خود جانشين معيّن نمود؟ كافى بود كه به تمام امّت بگويد: من كه از دنيا رفتم، روحم قوى‏تر مى‏شود، نفسم مجرّدتر ميگردد، و بهتر از زمان حيات به درد شما مى‏رسم و شما را در معارج و مدارج كمال بالا ميبرم. شما حقّ نداريد به أحدى از اعاظم معنوى و روحى امّت من رجوع كنيد ! بلكه دعا كنيد تا من زودتر بميرم و تجرّدم افزون گردد، تا بهتر و صاف‏تر و پاكيزه‏تر شما را تربيت كنم ! ^[12] »  

اشكال سوّم

« آنچه استاد به انسان تعليم ميدهد، ظهورات نفس اوست. مگر كسى ميتواند از حيطه نفس خود قدمى فراتر نهد ؟! بنابراين تبعيّت از استاد يعنى از افكار و آراء او پيروى نمودن و در راه و طريق نفسانى او جارى شدن... »

پاسخ اشکال سوّم

« درست است كه هر كس در تبعيّت استاد درآيد، در راه و مجرى و ممشاى نفس او در مى‏آيد؛ ولى اگر خود به خود كارى را بكند از ممشى و مجراى نفس خودش كارى را كرده است ! حال سخن فقط در اين است كه كداميك افضل است و انسان را به مقصود ميرساند؟
ولايت و نفس استاد، روحانى و ملكوتى است؛ و نفس سالك راه نرفته آلوده و خراب. اگر در ولايت استاد درآيد نفس استاد در وجود سالك
رهبر مى‏شود؛ و اگر به اراده و اختيار خود عمل نمايد، خودش با همين آلودگى رهبر خودش است؛ و فرض اينست كه: سالك است نه مرد كامل، راه رو است نه راه رفته؛ بنابراين خواسته‏هايش طبق نفس امّاره و تسويلات شيطانى است...
معاويه با حُجر بن عَدىّ هيچ فرقى نداشت جز آنكه او به اراده خود مستقلاًّ كار ميكرد و اين خود را در تحت تربيت استاد قرار داد...»  

اشكال چهارم

« خداوند به انسان نيروئى داده است كه با آن ميتواند با عالم غيب متّصل شود و حوائج خود را از آنجا اخذ نمايد. از راه مكاشفات بايد انسان به حقائق برسد. فلهذا تبعيّت از علماء هم غلط است... »

پاسخ اشکال چهارم

« درست است كه خداوند بالغريزه و بالفطره نيروئى در انسان نهاده است كه ميتواند با عالم غيب متّصل شود و رابطه برقرار نمايد، ولى آيا اين نيرو در جميع مردم عالم بالفعل موجود است ؟! و يا بايد در اثر تربيت و تعليم استاد، اين قابليّت به فعليّت رسد، و اين استعداد بروز و ظهور نمايد، و اين غنچه نهفته تو در توى عميق، شكوفا گردد ؟!
آيا همه مردم جهان از عالم و عامّى، عالى و دانى، داراى اين قدرت هستند كه بتوانند از عالم غيب حقائق را بگيرند ؟ يا نه ! در ميليونها نفر يك نفر هم پيدا نمى‏شود ؟!...
راه كسب أحكام در زمان غيبت، طريقه مألوفه فقهاست. و بايد عامّه مردم از راه تعليم و تعلّم و تدريس و تدرّس و بيان روايات ائمّه معصومين عليهم السّلام أحكام را أخذ كنند و به أعمال و وظائف خود رفتار نمايند... وگرنه در كام شيطان فرو رفته و لقمه چربى براى يكبار بلعيدن او مى‏شوند. »  

اشكال پنجم

براى برخى اتّفاق افتاده كه بدون استاد، راه خدا را پيموده و به مقصد رسيده‏اند، پس رجوع به استاد از ضروريّات سلوك إلى الله نيست.
« خودِ مرحوم انصارى استاد نداشت. و همه شنيده‏اند كه ميفرمود: من استاد نداشته‏ام و اين راه را بدون مربّى و راهنما پيموده‏ام. و در صورتى كه خود آن مرحوم كه همه شما به استاد بودن و بالأخص به آدم شناس بودن او اعتراف داريد اينچنين بود، چگونه شما استاد ميخواهيد ؟! مگر كاسه از آش داغتر ممكن است ؟!»

پاسخ اشکال پنجم

حضرت آقا در پاسخ به اين إشكال ميفرمايند:
« از بيانات حضرت آقاى انصارى استفاده مى‏شود كه خدمت بزرگانى رسيده‏اند... و نزد بعضى از شاگردان مرحوم آية الله حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى قَدّس اللهُ تربَته همچون حاج آقا سيّد حسين فاطمى و آقا حاج سيّد محمود رفته و مذاكراتى داشته است.
علاوه، طريق آن مرحوم در ابتداى امر صحيح نبوده است. خود ايشان به حقير فرمودند: من كه به قم براى تحصيل مشرّف شدم بنايم مبارزه با اهل عرفان بود و با يك نفر از معروفين همدان كه مدّعى اين مطالب بود سخت در افتاده بودم. چون به قم رفتم مدّتى براى تسخير ارواح و تسخير جنّيان رياضت كشيدم، ولى خداوند مرحمت فرمود و مرا در ميان راهِ گمراهى نجات داد و به سوى حقّ و حقيقت و عرفان إلهى رهنمائى فرمود. اين خواست خدا بود كه بر اين بنده ضعيف منّت نهاد. و اضافه فرمودند: هر كس با جنّيان سر و كار داشته باشد، گرچه با مسلمانان آنها باشد، بالأخره كافر از دنيا خواهد رفت.
ميفرمودند: پس از آنكه خداوند مرا نمايانيد كه آن روش غلط است، و
راه حقّ، عشق به خدا و عبوديّت اوست، من دست تنها ماندم، هيچ چاره‏اى نميدانستم. صبحها به كوهها و بيابانها ميرفتم تا غروب آفتاب تنها و تنها. مدّت چهل پنجاه روز بدين منوال متحيّر و سرگردان بودم تا اضطرار به حدّ نهايت رسيد و خواب و خوراك را از من ربود؛ در اين حال بود كه بارقه رحمت بر دلم خورد و نسيم زلال از عالم ربوبى مرا نوازش داد تا توانستم راه را پيدا كنم.
تازه اين ابتداى پيدا نمودن راه بود كه باب مكاشفات برايشان باز شد، و بالأخره به مقصد رسيده و داراى توحيد ذاتى الهى شدند.
ولى با چه خون دلها و مشكلات كه فقط رفقا و ارادتمندان همدانى ايشان ميدانند. تازه ايشان در عنفوان رشد و كمال روحى و تازه به ثمر نشستن درخت تجرّد تامّ و توحيد كامل يعنى در سنّ 59 سالگى رحلت نمودند، كه تحقيقا اگر در سلوك خود به استاد كاملى مى‏رسيدند تمام اين مشكلات را از جلوى راه ايشان برميداشت، و مرگشان را مانند سائر بزرگان مانند مرحوم آخوند ملاّ حسينقلى همدانى و حاج شيخ محمّد بهارى همدانى و آقا حاج ميرزا على آقا قاضى از هفتاد به بالا و هشتاد ميرسانيد.
بهترين دليل بر لزوم استاد اينست كه خود آن مرحوم ميفرمودند: من در قم هر چه دنبال استاد گشتم استاد كامل و واردى را كه به درد من برسد و راه چاره را به من نشان دهد نيافتم، فلهذا بيچاره شدم؛ و بيچارگى و اضطرار دست مرا گرفت.
اگر در آن وقت در بلده طيّبه قم استادى را مى‏يافت بدون تأمّل به او رجوع ميكرد. خود آن مرحوم ميفرمود: در آن هنگام مرحوم آية الله حاج ميرزا جواد آقا از دنيا رحلت نموده بودند. »
و در جاى ديگر، در شرح اين بيت مثنوى:

ميفرمايند:
« نبايد گفت: براى برخى اتّفاق افتاده است كه بدون استاد رسيده‏اند و گنج مطلوب را در آغوش كشيده‏اند؛ اين حكم مانند شخص غافل و نادانى مى‏ماند كه يكبار از روى تصادف در خرابه‏اى گنج پيدا كرد، از آن به بعد تا آخر عمر سوى هر خرابه و ويرانه‏اى مى‏رفت تا گنج بيابد؛ مسكين ندانسته بود كه: در هر ويرانه‏اى گنج نيست. ^[13] »  

جمع بندى مطالب گذشته

با توجّه به مطالبى كه گفته شد مهمترين كار در سلوك إلى الله پيدا كردن استاد كامل و سرسپارى به اوست، تا بتوان بدون دغدغه و نگرانى از انحراف و سقوط، حركت إلى الله را با عشق و شور و نشاط طى نمود و مدارج كمال را يكى پس از ديگرى به لطف الهى پشت سر گذاشته و از گردنه‏هاى سخت و نفس‏گير به سلامت عبور نموده و از موانع و خطرها و دزدهاى راه كه فراوان هم هستند گذر كرد و سرانجام به حرم امن الهى وارد شد.
پس حركت إلى الله دو قدم اصلى بيش ندارد: پيدا كردن استاد كامل، و اطاعت مطلق. كه اگر اين دو گام به سلامت و صحّت و با همه شروط و قيود برداشته شود گام سوّم در حرم امن الهى خواهى بود، إن شآء الله.
و از اينجاست تأكيد بر پيدا كردن استاد كامل از يك سو و تأكيد بر تسليم مطلق در برابر او از سوى ديگر.
آنچه در زندگى مرحوم حضرت علاّمه أعلى الله مقامه الشّريف به وضوح بچشم ميخورد تجلّى همين دو مطلب است. و اصولاً خطّ سير زندگى ايشان را همين امر ترسيم ميكند: سفرشان به نجف اشرف، مراجعت به طهران، و در نهايت هجرت به مشهد مقدّس همه بر اين اساس شكل مى‏گيرد. كه در جريان
مراجعت به طهران ملاحظه كرديم كه با همه تلخى‏اى كه بريدن از نجف اشرف برايشان داشته است امّا وقتى رجحان اقامت در طهران را از كلام استاد خود بدست مى‏آورند بر خلاف ميل باطنى كه براى اقامت هميشگى در نجف داشته‏اند بسرعت اقدام و به طهران مراجعت مى‏نمايند.
و اين در حالى بوده است كه استاد با صراحت توقّف در نجف را منع نكرده بودند، و باب توجيه براى ماندن در نجف باز بوده و ايشان ميتوانسته‏اند با عناوين گوناگون خود را به اقامت در نجف اشرف راضى بدارند. ولى تسليم محض استاد بودن، و او را از خود گذشته و به خدا پيوسته ديدن، باعث ميشود كه بدون هيچ گونه مصلحت انديشى نظر استاد را بر تشخيص خود ترجيح داده و حركت سلوكى خود را مطابق رأى برتر استاد ادامه دهند.
و صد البتّه بركات فراوان اين مراجعت به طهران و نهايةً هجرت به مشهد را در نشر معارف و تربيت شاگردان به چشم مى‏بينيم كه تنها گوشه‏اى از ظاهر امر است و از زواياى ديگر غافل هستيم و از ملكوت آن هم بى‏خبر و چشم بسته ميباشيم.  

در آستانه بازگشت به طهران

تا اينجا به همراه حضرت آقا از آغاز تولّد و طىّ دوران كودكى و نوجوانى و دوران بلوغ و بالندگى و هجرت به قم و كسب مدارج والاى علمى و عملى و هجرت به شهر عشق و ولايت نجف اشرف و كسب مراتب جديد علمى و معارف إلهيّه، قدم به قدم بر اساس فرموده‏هاى خودشان پيش آمديم؛ و اينك سرآغاز فصلى جديد است كه ايشان بايد بدستور مرحوم انصارى به طهران بيايند، كه خطّ سير زندگيشان را به همان سبك و سياق گذشته برگرفته از لابلاى كلماتشان با هم مرور مى‏كنيم.
در اين مرحله زندگى حضرت آقا در دو بُعد بسيار مهمّ جاى بررسى و دقّت فراوان دارد:
1ـ ادامه و پيگيرى امر سلوك إلى الله؛ و اينكه چگونه اين مسير دشوار و پرتلاطم را در عين فعّاليّتهاى سياسى و اجتماعى طاقت فرسا تحت تربيت اساتيد إلهى خود ادامه داده و به مقصد رسيدند.
2ـ فعّاليّتها و تلاش مستمرّ ايشان براى دستيابى به اهداف مقدّس خويش در راستاى تشكيل حكومت اسلام و ترويج معارف إلهى ـ آن هم به عنوان يكى از شؤون سلوكشان ـ و اينكه چه مسيرى را انتخاب نموده و با چه مشكلاتى روبرو بوده‏اند و با چه تمهيداتى گردنه‏هاى نفس‏گير راه را پشت سر گذاشته، از سنگر مهم و كليدى مسجد و از پايگاه رفيع و كارساز محراب و منبر چه استفاده‏هاى شايانى را برده و نهايةً در رسيدن به اهداف الهى خود در ابعاد مختلف چه موفّقيّت‏هائى را بدست آورده‏اند.
اينك به حول و قوّه خدا طىّ دو فصل جداگانه ابتدا به بررسى اين بُعد پرداخته و سپس نگاهى به استمرار امر سلوكشان خواهيم داشت.  

پاورقي

---