ص 457

 ذكر و ورد

بارى، محبّت اكسيرى است كه مس وجود آدمى را زر مى‏نمايد و جان انسان در آتش آن از غير خدا، خالص و طاهر مى‏شود و أعمال و منشآت نفس نيز به تبع آن، خالص از هر عيب و نقصى مى‏شود؛ چرا كه الإناءُ يَتَرشّحُ بِما فيه.

ضرورت ذكر و توجّه قلبى به خداوند در سير و سلوك

أمّا حضرت علاّمه والد همچون مرحوم حدّاد رضوان‌اللـه‏تعالى‏عليهما، عشق و جذبه را به تنهايى براى طىّ طريق كمال كافى ندانسته، بر لزوم و ضرورت ذكر و توجّه قلبى و لسانى به أسماء و صفات حضرت حقّ تأكيدى تامّ داشتند؛ زيرا كه ذكراست كه عشق را به نهايت مى‏رساند.

ناگفته نماند كه جايى براى ترديد و تأمّل در مشروع‏بودن أذكار و أوراد، و تأثير آنها در فعليّت انسان و رسيدن به كمال نيست. و أهل‏بيت عليهم‏السّلام خود نيز بر آن مواظبت داشته و در تربيت أولاد و أصحاب خود آن را ملحوظ نموده و بدان سفارش مى‏فرمودند. و بدون شكّ، نوع ذكر و تعداد آن آثار خاصّى دارد و لذا در شريعت نيز در موارد مختلف هر ذكرى با عددى خاصّ وارد شده‏است.

سفارش نمودن اهل‏بيت عليهم‏السّلام اولاد و اصحاب خود را به ذكر

ابن‏القَدّاح از امام‏صادق عليه‏السّلام روايت ميكند كه حضرت فرمود: كانَ أبى كَثيرَ الذِّكْرِ، لَقَدْ كُنْتُ أَمْشى مَعَهُ وَ إنَّهُ لَيَذْكُرُ اللَهَ، وَ ءَاكُلُ مَعَهُ الطَّعامَ وَ إنَّهُ لَيَذْكُرُ اللَهَ. وَ لَوْ كَانَ يُحَدِّثُ الْقَوْمَ ما يَشْغَلُهُ ذَلِكَ عَن ذِكْرِ اللَهِ، وَ كُنتُ أَرَى لِسانَهُ

ص 458

لاصِقًا بِحَنَكِهِ يَقولُ: لا إلَهَ إلّا اللَهُ.

وَ كَانَ يَجْمَعُنا فَيَأْمُرُنا بِالذِّكْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، وَ كانَ يَأْمُرُ بِالْقِرآءَةِ مَنْ كانَ يَقْرَأُ مِنّا، وَ مَنْ كانَ لا يَقْرَأُ مِنّا بِالذِّكْرِ.

وَالْبَيْتُ الَّذى يُقْرَأُ فيهِ القُرْءَانُ وَ يُذْكَرُ اللَهُ فيهِ تَكْثُرُ بَرَكَتُهُ، وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَـآئِكَةُ، وَ تَهْجُرُهُ الشَّياطينُ، وَ يُضى‏ءُ لاِءهْلِ السَّمآءِ كَما تُضى‏ءُ الْكَواكِبُ لاِءَهْلِ الاْءَرْضِ؛ وَ الْبَيْتُ الَّذى لاَ يُقْرَأُ فيهِ الْقُرْءَانُ وَ لا يُذكَرُ اللَهُ فيهِ، تَقِلُّ بَرَكَتُهُ، وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَـئِكَةُ، وَ تَحْضُرُهُ الشَّياطينُ.[1]

«پدرم بسيار ذكر مى‏گفت؛ من همراه او راه مى‏رفتم و او ذكر مى‏گفت و با او غذا مى‏خوردم و او ذكر مى‏گفت. و اگر با ديگران سخن مى‏گفت و حديثى برايشان بيان مى‏نمود، اين أمر او را از ذكر خدا باز نمى‏داشت، و او را مى‏ديدم كه زبانش به سقف دهانش چسبيده و لا إله إلّا اللـه ميگويد.

آن‏حضرت ما را جمع‏مى‏نمود و أمر ميكرد كه همگى تا هنگام طلوع آفتاب مشغول ذكر شويم، و هر كدام از ما كه مى‏توانست قرآن قراءت كند او را به قراءت قرآن أمر ميفرمود و هر كس كه نمى‏توانست او را به ذكرگفتن أمر مى‏نمود.

و خانه‏اى كه در آن قرآن خوانده شود و ذكر خداوند گفته شود، بركتش فراوان ميگردد و ملائكه در آن حاضر شده و شياطين آن خانه را ترك مى‏نمايند، و آن خانه براى أهل آسمان نورافشانى مى‏نمايد و مى‏درخشد چنانكه ستارگان براى أهل زمين مى‏درخشند. و خانه‏اى كه در آن قرآن خوانده نشود و ذكر خدا بجاى آورده نگردد، بركتش كم شده و ملائكه آن را ترك نموده و شياطين در آن حاضر مى‏گردند.»

ص 459

البتّه مخفى نماند كه حقيقت ذكر همان توجّه قلبى به حضرت معبود است، و أذكار و أورادى كه در قرآن و سنّت آمده و دلالت بر توحيد و مراتب متفاوت از آن دارند، بر دو قسم است:

اقسام ذكر

قسم أوّل: أذكارى كه در آنها إذن عامّ وارد شده و به عنوان دستورالعمل كلّى براى همه بيان گشته و براى عموم در همه درجات و أحوال با رعايت رفق و مدارا و همراه با شوق و رغبت تأثير مثبت دارد، مانند ذكر تهليل يا استغفار يا صلوات.

و قسم دوّم: أذكارى است كه پرداختن و مواظبت بر آن، خصوصا با عدد خاصّ و همراه أربعين، متوقّف بر إذن خاصّ است.

چرا كه ذكر با عدد و أربعين داراى آثار و خواصّى‏است كه چه‏بسا براى شخص مضرّ باشد و او را از ادامه راه و سير باز دارد، خصوصا كه مراعات رفق و مدارا در اين امور ضرورى بوده و تشخيص آن گاهى بسيار مشكل‏است؛ لذا در اين نوع از اذكار، تعيين ذكر و عدد آن، به دست استاد خبير و آگاه و مطّلع بر نفوس و أذكار و خواصّ آن است.

آثار خاصّ بعضى از اذكار

در توحيد صدوق از امام‏صادق عليه‏السّلام از آبائشان از أميرالمؤمنين عليه‏السّلام روايت ميكند:

رَأَيْتُ الخِضْرَ عَلَيهِ‏السَّلامُ فى الْمَنامِ قَبْلَ بَدْرٍ بِلَيْلَةٍ، فَقُلْتُ لَهُ: عَلِّمْنى شَيْئًا أُنْصَرُ بِهِ عَلَى الاْءَعْدآءِ. فقالَ: قُلْ: يا هُوَ، يا مَنْ لا هُوَ إلّا هُوَ. فَلَمّا أَصْبَحتُ قَصَصْتُها عَلى رَسولِ‏اللَهِ صَلَّى‏اللَـهُ‏عَلَيْهِ‏وَءَالِهِ‏وَسَلَّمَ فقالَ لى: يا عَلىُّ عُلِّمْتَ الاِسْمَ الاْءَعْظَمَ. فَكانَ عَلَى لِسانى يَوْمَ بَدرٍ.

وَ أَنَّ أَميرَالْمُؤْمِنينَ عَلَيْهِ‏السَّلامُ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ، فَلَمّا فَرَغَ قالَ: يَا هُوَ، يا مَنْ لا هُوَ إلّا هُوَ، اغْفِرْلى وَانْصُرْنى عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ. وَ كانَ عَلىٌّ عَليهِ‏السَّلامُ يَقولُ ذَلِكَ يَوْمَ صِفّينَ وَ هُوَ يُطارِدُ، فقالَ لَهُ عَمّارُبْنُ‏ياسِرٍ: يا

ص 460

أَميرَالْمُؤْمِنينَ، ما هَذِهِ الْكِناياتُ؟ قالَ: اسْمُ اللَهِ الأَعْظَمُ وَ عِمادُ التَّوْحيدِ لِلَّهِ؛ لا إلَهَ إلّا هُوَ. ثُمَّ قَرَأَ: شَهِدَ اللَهُ أَنَّهُو لاَ إِلَـهَ إلّا هُوَ^[2] وَ ءَاخِرَ الْحَشْرِ، ثُمَّ نَزَلَ فَصَلَّى أَرْبَعَ رَكَعاتٍ قَبْلَ الزَّوالِ.[3]

«يك شب قبل از جنگ بدر حضرت خضر عليه‏السّلام را در خواب ديدم و به او گفتم: به من چيزى بياموز كه به‏واسطه آن در جنگ با دشمنان يارى گردم. گفت: بگو: يا هُوَ، يا مَن لا هُوَ إلّا هُوَ (اى هويّت مطلقه، اى كسى كه هيچ هويّتى در عالم نيست مگر هويّت او.) چون صبح نمودم، آن رؤيا را براى رسول خدا صلّى‌اللـه‏عليه‏وآله‏وسلّم حكايت كردم، حضرت به من فرمودند: اى على، اسم أعظم به تو تعليم داده شده‏است. و آن ذكر در روز غزوه بدر دائما بر زبان من بود.

و أميرالمؤمنين عليه‏السّلام سوره قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ را قراءت فرمود و چون فارغ شد گفت: يا هُوَ، يا مَن لا هُوَ إلّا هُوَ؛ مرا مورد مغفرت خود قرار بده و بر گروه كافرين پيروز نما. و أميرالمؤمنين عليه‏السّلام در روز جنگ صفّين نيز در حال جنگ و نبرد همين كلمات را ميفرمود. عمّار بن ياسر به حضرت عرض كرد: يا أميرالمؤمنين، اين كنايات و ألفاظ مبهم چيست؟ حضرت فرمود: اين ألفاظ، اسم أعظم خداوند است و ستون توحيدِ خداوند است، هيچ معبودى جز او نيست. سپس آن حضرت آيه شريفه شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إلّا هُوَ و آيات آخر سوره حشر را قراءت فرمود، و از مركب فرود آمد و چهار ركعت نماز پيش از زوال بجاى‏آورد.»

از اين روايت شريف استفاده مى‏شود كه ذكر مبارك يا هو و ذكر يا مَن لا هو إلّا هو آثار خاصّ به خود را دارد و كسى كه به حقيقت آن متحقّق شود، به

ص 461

مقام و درجه اسم أعظم نائل گرديده است؛ ولى آيا هر كسى ميتواند به اين أذكار بپردازد؟ و آيا به صرف گفتن اين ذكر شريف، شخص واجد آثار آن مى‏شود؟

علاّمه والد قدّس‌اللـه‏نفسه در يكى از جُنگهاى خطّى خود از علاّمه طباطبائى قدّس‏سرّه نقل مى‏كنند: «ذكر يا هو خيلى ذكر حادّى است، و لذا مشايخ و أساتيد أخلاق اين ذكر را بسيار با احتياط و در موارد بسيار نادرى مى‏دهند و با تعداد كم؛ مثلاً ذكر جلاله يا توحيد يا لا هو إلّا هو را سه هزار مرتبه يا پنج هزار مرتبه مى‏دهند ولى ذكر يا هو را پانصد مرتبه يا هفتصد مرتبه مى‏دهند.»

گفتن برخى از اذكار، احتياج به اذن خاصّ دارد

بنابراين به مجرّد ترغيب و تحريصى كه در شرع و كلمات أولياى إلهى در پرداختن به ذكر آمده، سالك نمى‏تواند سر خود، دست به ذكر زند؛ چه‏بسا برخى از أذكار با حال او متناسب نبوده و برايش مضرّ باشد، و چه‏بسا در بعضى از أحوال و منازل سلوك، صمت و سكوت أولى و أفضل از ذكر لسانى باشد. علاّمه‏والد رضوان‌اللـه‏تعالى‏عليه به يكى از شاگردان خود دستور صمت داده بودند. آن تلميذ خدمت ايشان عرض كرد: من چه ذكرى بگويم؟ فرمودند: ذكر شما اين است‏كه سكوت كرده و حرف نزنيد.

نظر شريفشان بر اين بود كه خواندن ادعيه وارده كم و بيش بلامانع است، ولى مداومت بر برخى از ادعيه را محتاج إذن مى‏دانستند، و انجام برخى از صلوات مستحبّه و أعمال أيّام را نيز خصوصا اگر با مداومت بوده و يا عمل سنگينى باشد، به نحو عموم ترخيص نمى‏نمودند.

لزوم مداومت بر ذكر

أمّا اگر سالكى را تعليم ذكر مى‏نمودند، بر استمرار و مداومت آن اصرار داشته و ترك آن را در هيچ‏حالى جايز و روا نمى‏دانستند؛ و اشتغال به مشاغل و شواغل علمى و اجتماعى و غيرهما را مصحّح براى ترك ذكر نمى‏ديدند.

يكى از شاگردان ايشان طبيب جرّاح بود و در زمان جنگ تحميلى در مرز

ص 462

كشور خدمت ميكرد. آن طبيب مى‏گفت: تعداد مجروحين گاه آنقدر زياد است كه تا نيمه‏هاى شب در اطاق عمل، پى‏درپى مشغول درمان و معالجه بوده و در آن زمان نه خواب و خوراك مى‏فهمم، نه نماز و ذكر. به بنده گفت: شما خدمت حضرت علاّمه عرض كنيد اگر اجازه مى‏دهند مدّتى ذكر را ترك كرده و يا كمتر بگويم. علاّمه والد فرمودند: به ايشان بگوئيد: هر چقدر كاسه بياورى همان‏قدر آش مى‏برى! بنده پيغام را رساندم و ايشان نيز غرض آقا را متوجّه شد و فورا گفت: چشم، چشم!

سيره تربيتى حضرت آقاى حدّاد نيز بر همين منوال بود. در سفر آخرى كه خدمت ايشان مشرّف شدم عرض كردم: حال بنده طورى است كه قادر بر ذكر لفظى نيستم. فرمودند: نمى‏شود! به هر حال، ذكر بايد گفته شود؛ ذكر غذاى نفس است.

اهتمام به ذكر يونسيّه

أمّا أذكارى كه حضرت علاّمه والد به سالكانى كه در حجر تربيت ايشان قرار گرفته و در حوزه عرفانى ايشان مدارج كمال را طىّ مى‏نمودند، تعليم مى‏دادند، همان أذكار و أوراد وارده در قرآن‏كريم و روايات أهل‏بيت عليهم‏السّلام بود. و عموما بعد از دستور توبه[4]، سفارش به ذكر تهليل: لا إلَهَ إلّا اللَه

ص 463

و ذكر يونسيّه: لا إِلَـهَ إلّا أَنتَ سُبْحَـنَكَ إِنِّى كُنتُ مِنَ الظَّـلِمِينَ[5] مى‏كردند و وقت مطلق اذكار را بين‏الطّلوعين تعيين مى‏فرمودند، مگر تهليل در ماه رجب كه دستور مى‏فرمودند در شب به‏جا آورده شود. و مى‏فرمودند اگر بين‏الطّلوعين به ذكر موفّق نشديد الأقرب فالأقرب ذكر را بجا آوريد و سعى كنيد به شب نيافتد.

نسبت به ذكر يونسيّه عنايت خاصّى داشتند و آن را در حال سجده مطلوب مى‏دانستند. [6]

ص 464

مى‏فرمودند: «سالك بايد در قسمت أوّل ذكر يونسيّه: لا إِلَـهَ إلّا أَنتَ سُبْحَـنَكَ، حضرت پروردگار را در اوج عزّت و قدرت و رفعت لحاظ كرده و نظر به جلال و كبرياى او و تنزّهش از هر عيب و نقصى داشته باشد، و در قسمت دوّم: إِنِّى كُنتُ مِنَ الظَّـلِمِينَ خود را در حضيض ذلّت و فقر و مسكنت ببيند؛ پس سالك در ذكر يونسيّه يك قوس صعود و يك قوس نزول دارد.»

أمّا در قوس صعود، به نحو خطاب و حضور، الوهيّت را منحصر در حضرت حقّ كرده و پشت‏پا بر بساط عالم اعتبار زده و براى هيچ‏چيز جز خدا أصالت قائل نشده، و او را تسبيح گفته و برفراز قلّه توحيد مى‏ايستد.

ص 465

و أمّا در قوس نزول، از آنجا كه هنوز در قيد و اسارت تعيّن خويش بوده و توحيد او خالص نشده، پس از تسبيح خدا نزول كرده و در مقام عبوديّت قرارگرفته و هر آنچه از كرامات و قرب حضرت دوست از او فوت شده است را ناشى از ظلم و تقصير خود ميداند كه به سوء اختيار، خود را در سجن عالم طبيعت محبوس كرده است.[7]

تأثير تبحّر استاد در بناى جديد نفس شاگرد

از زمانى كه سالك در ميدان رياضت و سلوك قرار مى‏گيرد، بنيان نفس رفته‏رفته تغيير كرده و درهم ريخته، و به دست استاد در قالب تازه‏اى ريخته مى‏شود؛ حال اگر استاد طريق از مهارت و تبحّر لازم و كافى در سلوك و تربيت برخوردار باشد طبعا بناى جديد نفس شاگرد خود را بر أساسى مستحكم و استوار و مستقيم برپا ميكند، و درصورتى‏كه به دقائق و زواياى تربيت آگاه نباشد، از طرفى نفس از حال أوّل خود خارج شده و از طرف ديگر در مرتبه دوّم بر بنيانى ضعيف و چه‏بسا معوجّ رشد كرده و بى‏ثمر خواهد شد، بطوريكه آن شاگرد در سلوك راه خدا عقيم شده و ديگر قابل علاج و درمان نيست.

مهم اين نيست كه سالك، در سلوك خود سريعا به مرتبه مكاشفات صوريّه و مثاليّه برسد و يا كارهاى خارق‏العاده انجام دهد و در موادّ كائنات تصرّف كند؛ در هيچيك از كلمات أعيان از علماء ربّانى و عرفاء حقّ، اين امور به عنوان ثمرات سلوك معرّفى نشده‏اند، بلكه تنها تقوى و طهارت ملاك ترقّى و تكامل سالك و قرب به حضرت حقّ است.

ص 466

مهم اينستكه سالك به مرتبه طهارت از تمام مراتب شرك و خودپرستى و خودبينى برسد، و ملكه تقوى را تحصيل كند، و در عالم ملكوت ريشه دواند.

و لذا اينكه در سيره تربيتى بعضى ديده مى‏شود كه شاگردان خود را براى تحصيل امور جزئيّه و يا سير سريع وادار به رياضت‏هاى شاقّ و تحمّل عبادتهاى سنگين مى‏كنند، خود كاشف از نقص استاد و غفلت از اين معنى‏است كه سنّت خداوند در اين عالم براى حصول كمال، تدريجى‏است نه دفعى.

سير آرام و لطيف سالك نشانه كمال استاد است

و از طرفى، هر قدر سعه ولايت استاد بيشتر باشد، سير سالكين بسيار آرام‏تر و لطيف‏تر بوده و براى عبور از بعضى مراحل و منازل سلوك، مجبور به تحمّل عبادتها و مجاهدتهاى سنگين نيستند. و اين معنى در سيره تربيتى حضرت علاّمه والد رضوان‌اللـه‏تعالى‏عليه به خوبى محسوس و مشاهد بود؛ همانند كشتى عظيمى كه با سرعت، أمواج متلاطم و خروشان اقيانوس را مى‏شكافد أمّا با كمال طمأنينه و آرامش، به گونه‏اى كه ساكنان كشتى سير سريع آن و ضربه‏هاى سنگين و سهمگين را كه أمواج بر پيكر كشتى مى‏زنند احساس نمى‏كنند و أصلاً متوجّه نمى‏گردند كه كشتى در حال حركت است و منزل به منزل پيش مى‏رود.

و از طرف ديگر اين نوع سيردادن، خود مانع از بروز آفات سلوك مى‏شود؛ چه‏بسا سالكى در أثر اطّلاع بر مقامى كه در آن‏است و مشاهده آثار آن مبتلا به أنانيّت و عجب و خودبينى شده، يا زيبايى و بهجت منازل سلوك او را به خود مشغول كرده و سبب تعلّق خاطر بدانها شود و براى هميشه در آنجا محبوس گشته و از ادامه سير باز ماند.

تعيين نوع و عدد ذكر محتاج احاطه تام استاد بر شاگرد است

روى اين جهات، تعيين نوع ذكرى كه سالك بدان اشتغال پيدا كند و با آن زنگار دل را صيقل زند و نيز عدد آن، از امّهات سلوك به شمار رفته و متوقّف بر إشراف و اطّلاع و إحاطه تامّ بر قابليّت و استعداد و مقدار تحمّل شاگرد است.

ص 467

بوده‏اند كسانى‏كه در أثر عدم‏اطّلاع و خبره‏نبودن در طريق، بيش از ظرفيّت سالك، ذكرى را بر او تحميل كرده و سالك را در اوان سلوكش مثلاً به گفتن هزارمرتبه ذكر لا إله إلّا اللَه توصيه كرده‏اند و آن سالك بيچاره يا تحمّل نكرده و نفس او عقب زده و شوق و اشتياق به حركت را از دست داده و يا سر از جنون درآورده است.

حضرت علاّمه والد قدّس‏سرّه مى‏فرمودند: مرحوم آية‌اللـه آقاسيّد جمال‏الدّين‏گلپايگانى ذكر يونسيّه را روزى تا سه هزار مرتبه مى‏گفتند، و در هر شبانه روز حدّأقلّ چهارصد تا هزار مرتبه را ضرورى مى‏دانستند. و البتّه اين براى آن دسته از سالكينى بود كه دچار ملال و خستگى نشده و أذكار را با شوق و رغبت گفته و ظرفيّت و قابليّت آن را داشته‏اند. چون عبادت در حال خستگى چه‏بسا مضرّ بوده و در أثر خستگى و ملالتى كه به وجود مى‏آيد، نفس عقب زده و اشتياق انسان به عبادت و سائر تكاليف كم ميگردد.

خود ايشان نيز براى شاگردانشان تمام اين جهات را رعايت مى‏نمودند، به‏طورى‏كه گاهى به بعضى از شاگردان از مخدّرات، در عين اينكه سنّ آنها نيز كم نبود، ذكر تهليل را پنجاه مرتبه دستور مى‏دادند.

أذكارى را كه دستور مى‏دادند، گاه به صورت أربعين و گاه بصورت مطلق بود و نسبت به اتّصال أربعينات مُصرّ بودند.

يكى از تلامذه سلوكى خدمت ايشان رسيد و عرض كرد: دو يا سه‏ماه است كه أربعينم تمام شده و چون به شما دسترسى نداشته‏ام ذكر نگفته‏ام. ايشان فرمودند: نهايت فاصله بين أربعين تا أربعين ديگر، يك روز است و نبايد بيشتر از اين فاصله بيفتد؛ و اگر دسترسى نداشتيد، على‏الدّوام، لا إلَه إلّا اللَه بگوئيد.

عنايت و اهتمام به اذكار قبل از خواب

و نيز در دستورات عمومى به ذكر خواب نيز عنايت زيادى داشتند و

ص 468

كيفيّت آنرا غالبا به اين طريق بيان مى‏فرمودند: «سالك با طهارت و رو به قبله خوابيده، سوره توحيد را سه مرتبه و هر يك از آية‏الكرسى، صلوات و تسبيحات أربعه (سُبْحَانَ اللَهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَهَ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ) را يكبار بخواند. بعد از آن ذكر: يَفْعَلُ اللَهُ مَا يَشآءُ بِقُدْرَتِهِ، وَ يَحْكُمُ ما يُريدُ بِعِزَّتِه را سه مرتبه خوانده و نيز آيه آخر سوره كهف، آيات أخيره از سوره حشر ـ از لَوْ أَنزَلْنَا هَـذَا الْقُرْءَانَ عَلَى جَبَلٍ[8] تا آخر سوره ـ و آيه 18 و 19 از سوره ءال‏عمران را قراءت كرده و تسبيحات حضرت زهرا سلام‌اللـه‏عليها را بگويد، و بعد از إتمام اين أذكار، ذكر توحيد و كلمه طيّبه لا إلَهَ إلّا اللَه را بگويد تا در حال ذكر به خواب رود.»

البتّه اگر كسى نمى‏تواند أذكار را در رختخواب بگويد و ممكن‏است خوابش ببرد، ميتواند از هنگام مهيّاشدن براى خواب و وضو گرفتن، قراءت أذكار را شروع كند.

علاوه بر اين أذكار كه سالك بايد آنها را در اوقات مخصوص و با رعايت شرايط و آداب آن بجا بياورد، مى‏فرمودند: سالك بايد على‏الدّوام و در تمام اوقات، توجّه به خداوند داشته باشد و لحظه‏اى از مراقبت حضرت پروردگار غفلت نكند.

نحوه جمع بين ذكر دائمى خدا و انجام امور روزمرّه

در أيّامى كه به مبحث استصحاب از رسائل شيخ‏أعظم رحمة‌اللـه‏عليه كه مشتمل بر مباحث دقيق و مشكلى است اشتغال‏داشتيم، از خدمت ايشان سؤال كردم: چه كنيم! اگر بخواهيم بتمام‏معنى‏الكلمه توجّه به خدا داشته‏باشيم، از فهم‏درس و دقائق و ظرائف آن بازمى‏مانيم، و اگر بخواهيم حقّ درس را بجاآورده و متن و زواياى آن را تحقيق كنيم، از ذكر و ياد خدا بازمى‏مانيم!

ص 469

حاصل پاسخ ايشان اين بود كه: ذكر و توجّه به حضرت معبود بر دو قسم است: يكى ذكر و توجّه إجمالى و ديگرى ذكر و توجّه تفصيلى. و آنچه براى سالك هنگام انجام و پرداختن امور روزمرّه از تعليم و تعلّم، كسب و تجارت، و صنعت و طبابت ضرورى‏است ذكر و ياد إجمالى است؛ در عين اينكه درس مى‏خواند و يا تدريس‏ميكند و مباحثه و مطالعه دارد، دل نيز از ياد خدا روشن بوده، و بالمرّه از ياد او غافل نباشد.

سپس براى تقريب اين معنا فرمودند: فرض‏كنيد امروز ظهر مهمان عزيزى بر شما وارد مى‏شود، رفيقى صميمى كه دوران رفاقت طولانى با او داشته و به يكديگر مهر و محبّت بسيار داريد؛ چگونه وقتى به درس رفته و يا در كوچه و خيابان هستيد به ياد او مى‏باشيد كه امروز ظهر مى‏آيد با اينكه كارهاى روزانه را نيز انجام مى‏دهيد، در اينجا نيز بايد چنين باشد.

أمّا ذكر و ياد تفصيلى، در أوقات انجام أذكار و أوراد مقرّر مى‏باشد و وظيفه سالك است كه در آن هنگام سرّ و ضمير را از غير خالى كرده و خلوت دل را براى مجالست با حضرت دوست مهيّا كند.

و حاصل اينكه در هيچ‏حالى دل از محبّت و ياد خدا فارغ نباشد و در أثر اشتغال به كثرات، خداى ناكرده مبتلا به نسيان نشود؛ كه سرمايه كار و سلوك مؤمن و وسيله نجات از شيطان، ذكر است.

حضرت أميرالمؤمنين عليه‏السّلام مى‏فرمايند: ذِكرُ اللَهِ رَأْسُ مالِ كُلِّ مُؤمنٍ و رِبْحُهُ السَّلامَةُ مِنَ الشَّيْطانِ [9] «سرمايه هر مؤمنى در طريق رشد و تحصيل كمال، ذكر خداوند است. و سود حاصل از اين تجارت، سلامت و رهائى از شيطان است.»

ص 470

 رابطه ذكر با نفى خواطر و فكر

از أهمّ امورى كه تجلّى سلطان معرفت براى سالك إلى‌اللـه برآن متوقّف است يكى نفى خواطر و تحصيل آرامش و ديگرى فكر مى‏باشد. و اين دو امر با ذكر رابطه‏اى متقابل دارند، يعنى از سوئى ذكر موجب نفى خواطر و تحصيل آرامش است و همچنين موجب شعله‏ورشدن و نورانيّت فكر مى‏باشد، و از سوى ديگر حقيقت ذكر متوقّف بر نفى خواطر و آرامش است و نفى خواطر متوقّف بر فكر و توجّه به نفس مى‏باشد. بر همين أساس، ذكر از امورى است كه از آغاز سلوك لازم بوده و تا پايان نيز سالك از آن مستغنى نخواهد شد، البتّه كيفيّت آن در هر مرتبه متفاوت خواهد بود.

آيات قرآن كريم و روايات مباركات و كلمات اعلام و بزرگان اهل‏عرفان در بيان كيفيّت رابطه ذكر با نفى خواطر و فكر با هم تطابق دارد.

أمّا در بيان تأثير ذكر در نفى خواطر و فكر، در سوره مباركه أعراف ميفرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَـآئِفٌ مِنَ الشَّيْطَـنِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ. [11] «كسانى‏كه تقوا پيشه نموده‏اند، هنگامى كه شيطان پيرامون قلب و دل آنان به گردش درآيد و خاطره‏اى در دل ايشان بيفكند، ذكر و ياد خد را به خاطر آورده و با آن، شيطان را دفع مى‏كنند؛ و در اين حال، ايشان بينا و صاحب بصيرت مى‏گردند و حجاب غفلت از ديدگانشان برداشته مى‏شود.»

ص 471

و ميفرمايد: أَلاَ بِذِكْرِ اللَهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. [12] «آگاه‏باشيد كه فقط با ذكر خداوند دلها آرام شده و از تلاطم و اضطراب خارج ميگردد.»

و عبدالواحد آمدى در كتاب غررالحكم و دررالكلم از أميرالمؤمنين عليه‏السّلام روايت ميكند: مَن ذَكَرَ اللَهَ سُبحانَهُ أحيَى اللَهُ قَلبَهُ و نَوَّرَ عَقلَهُ و لُبَّهُ. [13] «هر كس خداوند سبحانه را ياد كند، خداوند نيز دل او را به حيات معنوى زنده نموده و عقل و خرد او را روشن و نورانى ميكند.»

و در موضع ديگرى از آن‏حضرت روايت ميكند: الذِّكرُ نورُ العُقولِ و حَيوةُ النُّفوسِ وجَلآءُ الصُّدُورِ. [14] «ذكر خدا، نور عقل‏ها، و حيات جانها بوده و سينه‏ها را از زنگار غفلت و رين معاصى جلا مى‏دهد.»

و ملاّ جلال‏الدّين‏محمّد رومى در مثنوى‏معنوى به همين حقيقت اشاره‏كرده و ميفرمايد:

حقيقت ذكر متوقّف بر نفى خواطر است

بر اساس همين تأثير ذكر در نفى خواطر و فكر، نظر شريف مرحوم علاّمه

472

والد و اساتيدشان بر اين بوده‏است كه جايگاه ذكر پس از نفى خواطر نيست، بلكه ذكر مراتبى دارد و برخى از مراتب آن مقدّم بر نفى خواطر و وسيله تحصيل آن مى‏باشد، گرچه حقيقت آن پس از نفى خواطر محقّق گردد. و طريقه منسوب به مرحوم سيّدبحرالعلوم را در نفى خواطر مردود مى‏شمردند چنانچه علاّمه والد به تفصيل در شرح رساله‏سيروسلوك‏منسوب‏به‏بحرالعلوم و در رساله لبّ‏اللباب به اين امر پرداخته‏اند.[17]

أمّا توقّف حقيقت ذكر بر نفى خواطر أمرى‏است روشن و آشكار كه مستغنى از شرح و توضيح است. أميرالمؤمنين عليه‏السّلام مى‏فرمايند:

لا تَذْكُرِ اللَهَ سُبْحَانَهُ ساهيًا، و لا تَنْسَهُ لاهيًا و اذْكُرْهُ ذِكرًا كامِلاً يُوافِقُ فيهِ قَلْبُكَ لِسانَكَ، وَ يُطابِقُ إضْمارُكَ إعْلانَكَ. وَ لَنْ‏تَذْكُرَهُ حَقيقَةَ الذِّكْرِ حَتَّى تَنْسَى نَفْسَكَ فى ذِكْرِكَ وَ تَفْقِدَها فى أَمْرِكَ. [18]

«خداوند سبحان را از روى غفلت ياد مكن، و با إعراض از حضرت پروردگار او را فراموش مكن، بلكه خدا را با ذكر كامل ياد نما آنگونه كه در ذكر، قلب تو با زبانت موافق و همراه، و باطن تو با ظاهرت مطابق و هماهنگ باشد. و البتّه خدا را به حقيقت ذكر، ياد نخواهى كرد تا آنكه خود را هنگام ذكر فراموش‏نموده و گم‏كنى!»

با توجّه به اين دسته از أخبار روشن مى‏شود كه: آن ذكرى قلب و دل را به مرتبه حيات طيّبه و معنوى رسانده و پرده أوهام و شكوك كه مانع از إدراك حقائق است را كنار مى‏زند و عقل و طائر فكر را به پرواز در عالم قدس در

ص 473

مى‏آورد كه دل نيز با زبان همراه و موافق باشد، نه اينكه زبان به ذكر خدا مشغول أمّا قلب و ذهن سالك مستغرق در كثرات و أفكار و أوهام باطل باشد.

بهره سالك از ذكر، به مقدار حضور قلب اوست

و بايد دانست كه حظّ و بهره سالك از ذكر، به مقدار حضور قلب اوست و بس. و از آنجا كه نفس و شيطان بيمناك از افروخته‏شدن چراغ شهود و معرفت در دل سالكند، سعى دارند تا با إلقاء خواطر پريشان‏كننده و خيالات باطله، بارقه‏هاى ذكر را خاموش‏كرده و دل را در سردى و ظلمت، براى هميشه، مأمن و مأواى خود قراردهند.

بنابراين سالك با عنايات ربّانيّه، هنگام ذكر بايد هر مهرى به جز مهر خدا را از دل، و هر سودايى جز سوداى او را از سر بيرون‏كند تا ذكر او به ثمر نشسته و طلعت «مذكور» در آئينه جان هويدا شود.

تمثيلى براى لزوم نفى خواطر

مثنوى‏معنوى در تمثيلى، از نفس و مكرها و وسوسه‏هاى آن تعبير به «موش» و از أذكار و عبادتها و مجاهدتهاى سالك در راه وصول به مقصود و حقيقت تعبير به «گندم» كرده‏است؛ كه اين موش نفس دائما به انبار دست‏رنج او دستبرد زده و سرمايه او را به يغما مى‏برد، و لذا چنين سالكى پس از ساليان دراز از سلوك خود هيچ طرفى نبسته و قدمى برنداشته‏است. و علاج آن را در دفع و هلاك اين سارق ميداند. و بايستى دائما در سعى و تلاش باشد تا با استعانت از پروردگار و تضرّع به درگاه او، لطف إلهى شامل او شده بر آن فائق آيد.

ص 474

فرمايشات مرحوم ملكى تبريزى (ره) در آثار و فضيلت ذكر يونسيّه (ت)