ص 353

فصل دوّم: طریقه سلوکی و عرفانی

أعوذُ بِاللَهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيم

بِسْـمِ اللَهِ الـرَّحْمَنِ الـرَّحيم

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ وَ صَلَّى اللَهُ عَلَى سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ وَ ءَالِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرينَ وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَى أعْدآئِهِمْ أجْمَعينَ مِنَ الأَنَ إلَى قِيامِ يَوْمِ الدّينِ

وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلىِّ الْعَظيم

قالَ اللَـهُ الحَكيم فى كتابِه الكَريم:

قُلْ إنَّمَآ أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَىَّ أَنَّمَا إِلَـهُكُمْ إِلَـهٌ وَاحِدٌ فَمَن كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَـلِحًا وَ لاَ يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا.[1]

«بگو اى پيامبر اينست و جز اين نيست كه من بشرى همانند شما مى‏باشم كه به من وحى مى‏شود كه فقط معبود شما، معبود واحد است. پس هركس كه به لقاى پروردگارش اميدوار مى‏باشد بايد عمل صالح بجا آورده و در عبادت پروردگارش احدى را با او ـ چه در فعل و صفت و اسم و چه در ذات ـ شريك قرار ندهد.»

اين آيه شريفه از جمله آياتى است كه به سالكان راه خدا بشارت امكان لقاء حضرت پروردگار جلّ و عزّ را داده و راه و طريق آن را نيز بديشان مى‏آموزد و از غرر آيات كريمه قرآن است.

در الدّرالمنثور از رسول خدا صلّى‌اللـه‏عليه‏وآله‏وسلّم روايت ميكند : لَو

ص 354

لَم يَنزِلْ عَلَى أُمَّتى إلّا خاتِمَةُ سورَةِ الكَهفِ لَكَفَتهُمْ.[2] «اگر بر امّت من جز آيه آخر سوره كهف نازل نشده بود، برايشان كافى بود.»

عمل صالح و نيّت خالص، نردبان ترقّى به‏سوى خداوند

خلاصه و عصاره همه دستورات شرع و اصول سير و سلوك إلى اللـه همين دو دستورى است كه در اين آيه شريفه بيان شده كه عبارت‏است‏از عمل صالح و نيّت خالص كه نردبان ترقّى به سوى خداوند و وصال و لقاء اوست.

امّا تفصيل اين إجمال مشتمل بر ظرائف و دقائقى است كه سالك بايد با تدبّر در قرآن كريم و مأثورات از اهل‏بيت عليهم‏السّلام و مراجعه به اولياى كامل و باريافتگان حرم امن إلهى بدان برسد و برخى از دقائق آن نيز از نطاق بيان خارج بوده و فهم آن متوقّف بر عنايات ربّانيّه است.

علاّمه والد أفاض‌اللـه‏علينامن‏علومه‏المنيفة كه خود تمثّل عينى توحيد و سلوك بودند ، با فرمايشات ارزشمند خود در مجالس و محافل و با سيره عملى خود همواره دقائق آداب عبوديّت و سير إلى اللـه را به طالبين و مشتاقان مى‏آموختند و ميراث عظيم و گرانبهائى از اين لطائف و ظرائف از خود برجاى گذاشتند .

در اين فصل در حدّ وسع و مجال ابتدا به شرح برخى از امّهات و اصول كلّى طريق سلوكى و عرفانى ايشان و سپس به برخى از دستورالعمل‏ها و ارشاداتشان همراه با توضيحاتى مى‏پردازيم، بحول اللـه و قوّته.

ص 355

 ضرورت سلوك و طلب فناء و لقاء

در فصل سيره علم حضرت علاّمه والد رضوان‌اللـه‏تعالى‏عليه در ضرورت سلوك راه خدا و توأمان بودن علم و عمل مطالبى بيان شد. و نيز اينكه دل جز با إشراب از مناهل عرفان و ينابيع حكمت و علوم كلّيّه إلهيّه آرام و قرار نمى‏گيرد، و اين نيز موقوف است بر مجاهده فى‌اللـه و فى‏سبيل‌اللـه، تا أنوار عالم غيب بر انسان منكشف شده و خود بالعيان، آيات و براهين حضرت پروردگار را شهود كند و جرعه‏هاى علم و يقين و ايمان را بنوشد و به مقام اطمينان دست پيدا كند.

نامه قاضى سعيد (ره) و طلب راهنمائى از فيض كاشانى (ره)

مرحوم قاضى‏سعيد قمّى ملقّب به «حكيم كوچك» كه خود از أعيان حكماء و مفاخر أرباب حديث و فارسان ميدان ادب بوده و از أفاضل تلامذه عالم عامل و مجاهد فى‌اللـه ملاّمحسن فيض كاشانى رحمة‌اللـه‏عليه و ملاّ رجبعلى تبريزى رحمة‌اللـه‏عليه و نيز به نقلى از شاگردان ملاّعبدالرّزّاق فيّاض لاهيجى رحمة‌اللـه‏عليه است و در مكتب برهان و استدلال در مقابل اين بزرگان زانوى ادب و تتلمذ زده، بالأخره در مى‏يابد كه اين علوم به تنهائى او را از اضطراب و بى‏قرارى نفس نمى‏رهاند؛ و در ضمن مكتوبى به مرحوم ملاّمحسن فيض كاشانى رضوان‌اللـه‏عليه از گرفتارى در وادى حيرت و پريشانى أحوال، شكوه كرده و از محضر فيض، طلب درمان و علاج خود

ص 356

ميكند.^[3]

و عالم ربّانى و عارف صمدانى ملاّمحسن فيض كاشانى در جواب اين رساله، مكتوبى به مرحوم قاضى‏سعيد قمّى دارد و در آن از تيقّظ و بيدارى تلميذ خود براى سلوك صراط مستقيم، خرسند شده و او را تحسين و ترغيب به ورود در اين وادى ميكند.

ص 357

از آنجا كه مخاطب اين مكتوب، خود اهل علم و حكمت بوده و با اُسلوب علمى نوشته شده و مشحون از استدلال به آيات قرآنيّه و روايات أهل‏بيت عليهم‏السّلام و نيز كلمات و اشعار بزرگان از اهل عرفان است، و با بيان گرم و دلنشين، انگيزه حركت به عوالم علوى را در دل انسان پديد مى‏آورد، به جرأت مى‏توان آن را از نفيس‏ترين آثار بر جاى مانده از مكتب توحيدى و عرفانى اهل‏بيت عليهم‏السّلام به حساب آورد. و لذا عين اين رساله را براى مطالعه أرباب سلوك و استفاده فضلاء گرامى در اينجا مى‏آوريم.

مكتوب عرفانى فيض كاشانى (ره)

نامه شريف قرّه‏العين الحبيب فى‌اللـه ميرزا محمّدسعيد ـ فتح اللـه عين قلبه بنور البصيرة ـ رسيد. و بعد از اطّلاع بر مضمون آن مسرّتى دست داد و مساءتى روى نمود. امّا سبب مسرّت، اشتمال آن بر تيقّظ و آگاهى آن برادر روحانى و تأسّف ايشان بر فوت وقت و ضياع سرمايه كه به صرافت آن افتاده‏اند، و داعيه وصول به كمال كه در ايشان پديد آمده، و درد طلب و شوقى كه روى نموده، زاده اللـه شوقا و تعطّشا إليه؛ چه اين دردى‏است كه سرمايه همه درمانهاست، و قفلى‏است كه مفتاح كنوز سعادت دلها و روانهاست. غمى‏است كه به دعا بايد خواست، و دردى است كه به دوا بايد تحصيل نمود.

كفر، كافر را و دين، دين‏دار را                          ذرّه‏اى دردت دل عطّار را

در أزمنه سابق أصحاب اين درد بسيار بوده‏اند و طبيب آن كمياب، و درين أعصار صاحب آن كمياب‏است و طبيب آن مفقود.

دواى درد عاشق را مگر يابم نشان از كس                        در اين بازار در دكّان هر عطّار مى‏گردم

نيامد بر منش رحمى، طبيب عشق را هر چند                     در اين بازار عطّاران من بيمار مى‏گردم

و أمّا سبب مساءت، وقوع ايشان در بيدارى حيرت نظّار، كه به سبب

ص 358

تصادم شكوك و تعارض ادلّه مى‏باشد؛ چه اين حيرتى‏است مذموم و خُلقى است نامحمود، و إليه أشار الحلّاج بقوله:

مَن رامَه بِالعَقلِ مُستَرشِدًا                       أسرَحَه فى حَيرَةٍ يَلهو

وَ شابَ بِالتَّلبيس أسرارَه                     يَقولُ فى حَيرَتِه: هَل هو[4]

و حيرت محمود، حيرت اُولوا الأبصار است كه از توالى تجلّيات و تتالى بارقات در مشاهده كبرياء و عجائب ربوبيّت حاصل مى‏شود. و إليه أشار من قال: ربّ زِدْنى تَحيُّرًا فيك، و من قال:

قد تَحيَّرتُ فيك خُذ بِيدى                         يا دليلاً لِمن تَحَيَّر فيكا[5]

در تو حيرانم و اوصاف و معانى كه تو راستواندر آن كس كه تو را بيند و حيران تو نيست

تا چشم باطن گشوده نشود، علم حقيقى براى انسان حاصل نمى‏شود

چنانكه آدمى را دو چشم ظاهر است كه به آن عالم شهادت را مى‏بيند، در باطن نيز دو چشم است كه به آن عالم غيب را تواند ديد، اگر گشوده باشد؛ ليكن اكثر مردمان را آن دو چشم باطن بسته‏است؛ لَهُمْ أَعْيُنٌ لاَ يُبْصِرُونَ بِهَا.[6] و

ص 359

فى الحديث: ما مِن عَبْدٍ إلّا وَ لِقَلْبِهِ عَيْنانِ، وَ هُما غَيْبٌ يُدْرَكُ بِهِما الْغَيْبُ؛ فَإذا أَرادَ اللَهُ بِعَبْدٍ خَيْرًا فَتَحَ عَيْنَىْ قَلْبِهِ، فَيَرى ما هُوَ غآئِبٌ عَنْ بَصَرِهِ.[7]

و تا آن چشم باطن گشوده نشود، علم به هيچ‏چيز او را حاصل نمى‏تواند شد مگر به تقليد. و اگر تقليد را كماهوحقّه كند بمُحوضةٍ من غَيرِ تصرُّفٍ فيه بعَقلِهِ النّاقصِ، كان من المُفلِحين.[8]

سعى بايد نمود كه آن چشم باطن گشوده شود، كار همين‏است و دواى همه دردها اين. و چون اين كار بحصول پيوست، نه استعانت به برهان در كار است و نه رجوع به ميزان، نه تدافع براهين مى‏ماند و نه تعارض مكاشفات روى مى‏دهد. بلكه همه عيان در عيانست و اطمينان در اطمينان و تعاضد شواهد و تصادق بيّنات.

و تحصيل اين بصيرت، به فكر و نظر و ممارست بر براهين عقليّه نمى‏شود، بلكه هرچند خوض در آن بيشتر كنند، ظلمت و حجاب بيشتر مى‏شود و شكوك و شبهات افزون‏تر ميگردد و از مقصد دورتر مى‏افتد.

فلسفى خود را ز انديشه بكشت                        گو بدو كو را سوى گنجست پشت

و إنّما يَحصُلُ بِفَراغِ القَلبِ و صَفآءِ الباطِنِ و التّجافى عَن دارِ الغُرورِ و الإنابَةِ إلى دارِ الخُلودِ و التَّأَهُّبِ لِلمَوتِ قَبلَ نُزولِ المَوتِ، و تَخليةِ النَّفسِ عن الرّذآئِلِ و تَحليَتِها بِالفَضآئِل، و مُتابعةِ الشَّرعِ و التَأَدُّبِ بـٔادابِهِ و مُلازمةِ التَّقوى، و تَحَمُّلِ

ص 360

الأَثقالِ فى طريقِ الوِصالِ، و مُلازمةِ الذِّكرِ فى الخَلوَةِ؛ حتّى يُنَوَّرَ القَلبُ و يَنجَلىَ مِن صَدَإِ الشَّهواتِ النَّفسانيّةِ و الخَواطِرِ الشَّيطانيَّةِ و طَلَبِ الحُظُوظِ الدّنيَويَّة، و تَحَصَّلَ لَه الجَمعيَّةُ، فَتكونَ الهُمومُ هَمًّا واحدًا.

فحينَئِذٍ يَصيرُ القَلبُ صافيًا مُستَعدًّا قابِلاً لأصنافِ العُلومِ الكُلّيّةِ الحَقيقيَّةِ، فتَنطَبِعُ العُلومُ النَظَريَّةُ بِحقآئقهِا فى مِرءَاةِ سِرِّه بأدنَى فِكرَةٍ، فَلايَنظُرُ إلَى شَى‏ءٍ إلّا ظَهَرَت له حَقيقَتُه ظهورًا يَجرى مِنه مَجرَى العَيانِ، فَلَو كُشِفَ الغِطآءُ ما ازدادَ يقينًا.

و هذا مِن بابِ الهِدايَةِ الّتى تَمُدُّها الإنابَةُ، كما قالَ اللَـهُ تعالى: اللَهُ يَجْتَبِى إلَيْهِ مَن يَشَآءُ وَ يَهْدِى إلَيْهِ مَن يُنِيبُ؛ و الاجتِبآءُ لِلأنبيآءِ و الأوليآءِ، و الهدايَةُ لِلعلمآء و الحُكَماءِ.

و ما لَم يَبلُغِ النَّفسُ هذه المَرتَبةَ لا تكونُ حَكيمًا، لأنّ الحِكمةَ من مواهِبِ اللَـهِ تَعالى؛ يُؤْتِى الْحِكْمَةَ مَن يَشَآءُ وَ مَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَيْرًا كَثِيرًا.

والدَّليلُ على ذَلِك كُلّه مِنَ الكِتابِ وَ السُّنّةِ كَثيرٌ؛ قالَ اللَـهُ سُبحانَهُ: وَ اتَّقُوا اللَهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَهُ، إِن تَتَّقُوا اللَهَ يَجْعَل لَكُمْ فُرْقَانًا، أى بينَ الحَقِّ و الباطِل، وَ مَن يَتَّقِ اللَهَ يَجْعَل لَهُ مَخْرَجًا، وَ مَن يُؤْمِن بِاللَهِ يَهْدِ قَلْبَهُ، وَ الَّذِينَ جَـهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا.

«لَيسَ العلمُ بِكَثرةِ التَّعلُّم»

رواياتى درباره راه رسيدن به حكمت و علم حقيقى

و فى الحَديثِ: لَيْسَ الْعِلْمُ بِكَثْرَةِ التَّعَلُّمِ، إنَّما هُوَ نورٌ يَقْذِفُهُ اللَهُ فى قَلْبِ مَنْ يُريدُ أَن يَهْدِيَهُ. الْعِلْمُ نُورٌ وَ ضيآءٌ يَقْذِفُهُ اللَهُ فى قُلوبِ أوْلِيآئِهِ وَ نَطَقَ بِهِ عَلَى لِسانِهِمْ. الجُوعُ سَحابُ الْحِكْمَةِ، فَإذا جاعَ الْعَبْدُ يَنْظُرُ بِالْحِكْمَةِ. مَن أخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعينَ صَباحًا ظَهَرَتْ يَنابيعُ الْحِكْمَةِ مِن قَلْبِهِ عَلَى لِسانِهِ. مَن عَلِمَ وَ عَمِلَ بِما عَلِمَ وَرَّثَهُ اللَهُ عِلْمَ ما لَمْ يَعْلَمْ.

رواياتى درباره راه رسيدن به حكمت و علم حقيقى

و فى كَلامِ أميرِالمُؤمِنينَ عَلَيهِ‏السَّلامُ: إنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبادِاللَهِ إلَيْهِ عَبْدًا، أعانَهُ اللَـهُ عَلى نَفْسِهِ فَاستَشْعَرَ الحُزْنَ وَ تَجَلْبَبَ الْخَوْفَ، فَزَهَرَ مِصْباحُ الْهُدَى فى قَلْبِهِ ـ إلى أَنْ قالَ: قَدْ خَلَعَ سَرابيلَ الشَّهَواتِ، وَ تَخَلَّى مِنَ الهُمومِ إلّا هَمًّا واحِدًا انْفَرَدَ

ص 361

بِهِ، فَخَرَجَ مِن صِفَةِ الْعَمَى وَ مُشارَكَةِ أهْلِ الْهَوَى، و صارَ مِنْ مَفاتيحِ أَبوابِ الْهُدى وَ مَغاليقِ أَبوابِ الرَّدَى. قَدْ أَبْصَرَ طَريقَهُ وَ سَلَكَ سَبيلَهُ، وَ عَرَفَ مَنارَهُ وَ قَطَعَ غِمارَهُ، وَ اسْتَمْسَكَ مِنَ الْعُرَى بِأَوْثَقِها وَ مِنَ الْحِبالِ بِأَمْتَنِها، فَهُوَ مِنَ الْيَقِينِ عَلى مِثْلِ ضَوْءِ الشَّمْسِ.

و فى كَلامٍ ءَاخَرٍ لَه عَليهِ‏السَّلامُ: قَد أَحْيى قَلْبَهُ وَ أَماتَ نَفسَهُ، حَتّى دَقَّ جَليلُهُ وَ لَطُفَ غَليظُهُ، وَ بَرَقَ لَه لامِعٌ كثيرُ الْبَرْقِ، فَأَبانَ لَهُ الطَّريقَ وَ سَلَكَ بِهِ السَّبِيلَ، وَ تَدافَعَتْهُ الأَبْوابُ إلى بابِ السَّلامَةِ وَ دارِ الإقامَةِ، وَ ثَبَتَتْ رِجْلاهُ بِطُمَأْنينَةِ بَدَنِهِ فى قَرارِ الْأَمْنِ وَ الرَّاحَةِ،[9] بِما اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ و أرْضَى رَبَّهُ. ـ إلى غَيرِ ذَلِكَ مِمّا لَيسَ هُنا مَحلُّ ذِكرِهِ.

وَ اعلَم أنّ مَن أرادَ اللَهُ بِه خَيْرًا مِن الطّالِبينَ، يَسَّرَ اللَـهُ لَه شَيخًا مِن أهلِ هذا الطَّريقِ يَتَولَّى تَربيَتَهُ فى طريقِ الحَقِّ، وَ إلّا طالَت عَليهِ الطَّريقُ و حَصَلَ على التَّعْويقِ و تَزَلزَلَ قَدَمُهُ فى طَريقِ الإرادَةِ. فَلَو أجهَدَ نَفسَهُ، ما خَرَجَ من مُتَواطى العادَةِ، اللهُمَّ إلّا أن يَستَعمِلَ ما قَرَّروهُ و يُلزِمَ نَفسَهُ ما أسَّسوهُ؛ فَبِتَصحيحِ البداياتِ تُنالُ الغاياتُ وَ بِتَأسيسِ القَواعِدِ تَعلو السَّريَّاتُ.

أفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَـنَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَهِ وَ رِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنيَـنَهُ عَلى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ.

ص 362

فعَنِ اللـهِ فَاعقَلْ و عَن رَسولِ‏اللَـهِ صَلَّى‏اللَهُ‏عَلَيهِ‏وَءَالِهِ‏وَسَلَّم فَاسمَعْ؛ وَ مَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى. وَ أَنَّ هَـذَا صِرَ طىِ مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَ لاَ تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَ لِكُمْ وَصَّـكُم بِهِ. وَ قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللَهُ.

وَ مَن عَرَفَ ما يَطلُبُ هانَ عَلَيهِ ما يَبذُلُ، وَ مَن طَلَبَ نَفيسًا خاطَرَ بِالنَّفسِ، وَ مَن طَلَبَ الحَسنآءَ لَم يُغلِها المَهرآءَ.

إذا شامَ الفَتَى بَرقَ المَعالى                              فَأهْوَنُ فآئِتٍ طيبُ الرُّقادِ

«مَن كانَ للَّه كان اللـهَُ لَه»

وَ مَن كانَ لِلَّهِ، كَانَ اللَهُ لَهُ. هذِهِ الجآدّةُ فأينَ السّالِكُ؟ هَذِهِ الرَّغآئِبُ فَأينَ الطّالِبُ؟ هذا قَمِيصُ يُوسُفَ فَأينَ يَعقوبُ؟ هذا طورُ سَينآءَ فأينَ موسَى؟ هذا ذوالفَقارِ فَأينَ أبوالحَسَنِ عَلىٌّ الكَرّارُ؟ هذهِ الإشاراتُ فَأينَ الجُنَيدُ وَ الشِّبلى؟ هذِهِ مَراتِعُ الزُّهدِ فَأينَ ابنُ أدهَمَ؟ أينَ القَومُ يا قَومُ؟ ما لِى أرَى الدّيارَ و ما بِهِما مِنَ القومِ دَيّارٌ؟

قِف بِالدّيارِ، فَهذِهِ ءاثارُهُم                            تَبكى الأحِبَّةَ حَسرَةً وَ تَشَوُّقَا

وَ هَذا ـ يا أخى ـ شَى‏ءٌ لا يُنالُ إلّا بِفَضلِ اللَـهِ و رَحمَتِهِ، وَ اللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ لَيسَ كُلُّ مَن هَمَّ سَلَكَ، و لا كُلُّ مَن سَلَكَ وَصَلَ، و لا كُلُّ مَن وَصَلَ سَكَنَ.

وَ لا كُلُّ غادٍ نَحوَ قَصدٍ يَنالُهُ                              و لا كُلُّ مَن زارَ الحِمَى سَمِعَ النِّدا

و إنَّما هىَ عِناياتٌ أزَلِيَّةٌ و مَواهِبُ رَبّانيَّةٌ، جَرَت فى الأبَدِ ما جَرَى فى الأزَلِ، و مَن سُلِبَ خَلعَةَ القَبولِ أزَلاً لَم يَكُن لَها لابِسًا أبَدًا، و مَن لَبِسَها أزَلاً لَم‏يُسْلَبها أبَدًا.

عَلَى مِثلِ لَيلَى يَقتُلُ المَرءُ نَفسَهُ                        وَ إن باتَ مِن لَيلى عَلى اليَأسِ طاوِيًا

در غرور اين هوس گر جان دهم                                به كه دل در خانه دكّان نهم

ولْيَكُنْ فَهمُك مِنَ اللَهِ و أخذُكَ عَنِ اللَهِ وَ سَعْيُكَ لِلَّهِ، و لا تَقِفْ عَلَى الصُّوَرِ

ص 363

دونَ المَعانى، و معَ البِنيَةِ دونَ البانى، و لا تَشتَغِل عَنِ الواحِدِ بِالمَثالِثِ و المَثانِى.

و السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى.[10]

ترجمه عبارات مكتوب عرفانى مرحوم فيض (ره)

ترجمه: «و اين بصيرت فقط و فقط چنين حاصل مى‏شود كه طالب اين حقيقت قلب خود را فارغ ساخته و باطنش را از افكار و كدورات عالم طبع مصفّا نموده، و از عالم غرور پهلو تهى كرده و با شراشر وجود به عالم نور و خلود روى آورده، و قبل از آنكه مرگ بر آستانه او فرود آيد خود را براى مرگ آماده سازد. نفس خود را از صفات زشت و آنچه مايه پستى‏است، پاك كند و آن را به حليه صفات نيكو و مكارم اخلاق مزيّن سازد، و از شرع متابعت كامل نموده و خود را به آداب آن مؤدّب كند. و همواره ملازم تقوا بوده و در مسير وصال، سختيها و مشقّات را تحمّل نمايد. و در خلوت خويش همواره به ياد خدا باشد تا قلب او نورانى شده و از زنگار و رين شهوات و خواطر شيطانى و طلب حظوظ دنيايى جلا يابد و جمعيّت خاطر براى او حاصل گردد.

طريقه تحصيل بصيرت و جمعيّت خاطر

در اين حال تمام فكر و ذكر او فكر واحد شده و تنها خواهان محبوب ازلى و ابدى است.

پس در اين هنگام، آينه دل، به تمام مراتب صفا يافته و براى انواع علوم كليّه حقيقيّه مهيّا و قابل مى‏شود، و آن علوم نظرى با حقيقت خود با كمترين فكر و تأمّل در آينه سرّ و باطن سالك تجلّى نموده، به هرچه نظر ميكند حقيقت آن، آنچنان كه گويا آن را به عيان مى‏بيند، برايش ظاهر و آشكار ميگردد. و اگر پرده

ص 364

كنار زده شود، ذرّه‏اى بر يقين او افزوده نمى‏شود.

حكمت و علم حقيقى

و اين امر از باب هدايت الهى است كه از آثار إنابه و بازگشت بسوى خداونداست. خداوند تبارك و تعالى ميفرمايد: «خداوند به سوى خود بر مى‏گزيند هر كس را كه بخواهد و به جانب خويش هدايت مى‏نمايد هركس را كه به سوى او انابه و بازگشت نمايد.» در سنّت خدا، اجتباء و برگزيدن مختصّ أنبياء و أولياء بوده و هدايت به عوالم قرب و اُنس، مختصّ به علماء و حكماء.

و تا نفس انسان به اين مرتبه از هدايت و بصيرت نرسد حكيم نخواهد بود، زيرا حكمت أمرى موهبتى است نه اكتسابى؛ «خداوند حكمت را به هر كس كه بخواهد مى‏دهد، و هر كس به او حكمت داده شود، خيرى كثير به او عطا شده‏است.»

و دليل بر گفتار ما از كتاب و سنّت، بسياراست. خداوند متعال فرموده‏است: «خود را در دژ محكم تقوى و وقايت از خداوند در آوريد، و خداوند علم و حكمت به شما مى‏آموزد.» «اگر تقوا پيشه كنيد، خداوند نورى در دل شما قرار مى‏دهد كه با آن حقّ را از باطل مى‏شناسيد.» «هر كس، تقواى الهى داشته باشد، خداوند راه خروجى از گرفتگى و تنگى‏ها براى او قرار مى‏دهد.» «و هر كس به خدا ايمان آورد خداوند قلب او را هدايت ميكند.» «و كسانى كه در ما مجاهده نمايند، هر آينه ايشان را در راه‏هاى خود راهبرى مى‏نمائيم.»

و در حديث آمده است: «علم به كثرت تعلّم نيست، بلكه نورى‏است كه خداوند در قلب آن كس كه مى‏خواهد او را هدايت نمايد مى‏افكند.» «علم روشنى و نورى‏است كه خداوند در قلوب اوليائش مى‏افكند و با آن بر زبان ايشان سخن ميگويد.» «جوع و گرسنگى ابر حكمت است، پس هنگامى كه بنده گرسنه گردد، نگاه او حكيمانه شده و بر اساس حكمت در امور مى‏نگرد.» «هر كس خود را براى خداوند چهل روز خالص گرداند، چشمه‏هاى حكمت از

ص 365

قلبش بر زبانش جارى ميگردد.» «هر كس بداند و به آنچه دانست عمل نمايد، خداوند علم آنچه نمى‏داند را به او عطا خواهد نمود.»

و در فرمايشات أميرالمؤمنين عليه‏السّلام آمده‏است: «از محبوب‏ترين بندگان‏خدا نزدخدا، بنده‏اى‏است كه خداوند متعال او را در مسير بندگى و عبوديتش يارى فرموده، پس او حزن و اندوه را شعار و لباس زيرين، و خوف از خداوند را لباس روى خود قرار داده، پس چراغ هدايت در قلبش روشن شده‏است... جامه‏هاى شهوات را از تن برون نموده و از همه همّ و غم‏ها خود را فارغ ساخته، مگر همّى واحد كه همّ آخرت و لقاء خداوند باشد. پس از كورى و بى‏بصيرتى خارج گرديده و از مشاركت با أهل هوى و دنيا بيرون شده و از كسانى شده كه درهاى هدايت به واسطه ايشان گشوده مى‏شود و باب‏هاى انحراف و هلاكت به سبب ايشان بسته ميگردد. راه پيش روى خود را با نور باطنش مشاهده نموده و مسير خود را پيموده‏است، و نشانه‏ها و علامات هدايت را در آن راه شناخته و به تاريكى‏ها و گردابهاى انحراف و خطا دچار نگرديده‏است، و به استوارترين دستاويزها و محكم‏ترين ريسمان‏ها چنگ‏زده‏است، و آنچنان به يقين رسيده و حقائق بر او آشكار گرديده كه گويا نور خورشيد بر او تابيده‏است.»

و در سخن ديگرى از آن‏حضرت عليه‏السّلام آمده‏است: «قلب خود را با ذكر و محبّت خدا حيات بخشيد، و نفس را با رياضت و قطع طمع از غير خدا ميراند، تا آنجا كه نفس و أنانيّت كه بين او و خدا حاجب بود، نازك و لطيف شد و از أفق عوالم غيب، نورهاى بسيار روشن برايش درخشيد و راه را آشكار ساخته و او را در مسير قرب به خدا حركت داد. مقامات و منازل عرفان را به تدريج و يكى پس از ديگرى طى كرد تا اينكه در مقرّ أمن و سلامت و خانه اقامت و جاودانگى مأوى گرفت. و از آنجا كه قلب و ضمير خود را به خدا مشغول ساخت و پروردگارش را راضى نمود، قدم‏هاى او همراه با طمأنينه و

ص 366

سكون بدن در جايگاه آسايش و ايمن از هر آفتى استوار شد.» و احاديث ديگرى غير از آنچه بيان شد كه اين مكتوب، مقام بيان آنها نيست.

ثمرات وصول به شيخ و راهنماى طريق

و بدانكه: هرگاه خداوند براى يكى از طالبين اين راه خيرى بخواهد، راه وصول به يكى از مشايخ اين طريق را برايش هموار ميكند، تا آن طبيب روحانى، او را در حجر تربيت گرفته و در طريق حقّ وى را پرورش دهد؛ وگرنه راه به‏مراتب طولانى گرديده و مطلوب او دير حاصل مى‏شود و قدم او در طريق وصال متزلزل ميگردد، و اگر خود را به رنج و مشقّت نيز اندازد از ميزان عادى و طبيعى سير تجاوز نمى‏كند، مگر آنكه خود را ملزم به اصول و قواعدى كه علماء سلوك آن را پايه‏ريزى نموده‏اند بنمايد و آنها را بكار گيرد؛ زيرا آغازِ صحيح است كه فرجام نيك دارد، و بر پايه‏هاى محكم و استوار است كه بناهاى مشيّد برافراشته ميگردد؛ «آيا آن كسى‏كه بنيان خود را بر اصل تقوى و خشنودى خدا نهاده است بهتر است، يا آن كس كه بنيان خود را بر لب پرتگاهى قرار داده كه در شرف انهدام و خرابى مى‏باشد!»

پس علم و بصيرت را تنها از خدا أخذ كن و آداب سلوك و ذلّ بندگى را تنها از رسول خدا صلّى‌اللـه‏عليه‏وآله بياموز؛ «و كسى كه با رسول خدا از در لجاجت و سرسختى برآيد پس از آنكه هدايت براى وى مبيّن و آشكار شده است و از غير راه مؤمنين پيروى نمايد، ما او را بر مى‏گردانيم به آنچه به سوى آن بازگشت نموده است.» «و اين‏است صراط و راه من كه مستقيم است، پس از آن تبعيّت كنيد و از راههاى ديگر پيروى ننمائيد كه اين راهها شما را از راه او جدا سازند.» «اى پيامبر! بگو اگر خدا را دوست داريد از من تبعيّت كنيد تا خداوند شما را دوست داشته باشد.»

در راه خدا، براى رسيدن به مطلوب از هيچ تلاشى نبايد دريغ نمود

سالكى كه قدر و قيمت مطلوب خود را بداند ثمنى را كه براى آن بذل ميكند بر او آسان و هموار مى‏آيد، و كسى كه طالب امر گرانبها و ناياب باشد

ص 367

خود را در راه وصول به آن به خطر مى‏اندازد، و آنكه از شاهدى كه در زيبايى بى‏نظيراست خواستگارى ميكند و او را طلب مى‏نمايد، مَهر او هر چه باشد نبايد در نظر او جلوه كند و سنگين بيايد!

جوان‏مرد، آن‏گاه كه به نور پايه‏هاى رفعت و شرف خيره مى‏شود، كمترين و آسان‏ترين چيزى كه از او فوت مى‏شود خواب خوش است!

«و كسى كه با تمام مراتب وجود براى خدا باشد، خدا نيز براى اوست.» اين راه؛ رونده آن كجاست؟ اين جايزه‏هاى نفيس ربّانى؛ طالب آن كجاست؟ اين پيراهن يوسف؛ كجاست يعقوب تا اين كحل را به چشم زند و بينا گردد؟ اين طور سيناء؛ موسى كجاست تا تجلّى حضرت حقّ را مشاهده كند و نداى إنّى أنا اللـه و لا إله الّا أنا بنيان أنانيّتش را در هم شكند؟ اين ذوالفقار؛ أبوالحسن علىّ كرّار كجاست تا آرام و قرار از مشركين ببرد و راه توحيد را بگشايد؟ اين اشارات و دقائق علوم ربّانى؛ امّا جنيد و شبلى كجايند تا اين ظرائف علم إلهى در آئينه دل آنها بتابد و از خواطر آنها بگذرد؟ اين تفرّجگاه زهد و دل‏كندن از غير خدا؛ امّا ابن ادهم كو تا در آن به اُنس با حضرت حقّ مشغول شود؟

اى مردم! آن دوستان خدا و مردمان نيك‏سرشت كه نور توحيد و معرفت در سيماى آنها ظاهر بود كجايند؟ چگونه‏است خانه‏هاى آنها را مى‏بينم اما از ساكنان آن خبرى نيست؟ آنان را چه شده‏است؟ اين آثار برجاى‏مانده از منازل

محبوبان منست؛ پس اى مصاحب و يار شفيق من! اندكى درنگ كن و از درد هجران و شوق ديدارشان اشك بريز!

اى برادر من! وصول به اين مرتبه عالى، امرى‏است كه تنها اگر فضل خداوند و رحمت بى‏كرانش، دامنگير انسان شود، ميسور ميگردد! «وخداوند هركس را كه بخواهد به رحمتش اختصاص مى‏دهد.»

اينگونه نيست كه هر كس آهنگ راه خدا كرد، سلوك نمود؛ و نه هر كس

ص 368

قدم در راه سلوك گذاشت، شاهد وصل را در آغوش گرفت؛ و نه هر كس وصل او را إدراك نمود، در آن مقام متمكّن شد و قرار گرفت!

معرفت حق فقط با عنايت و فضل الهى ميسور است

چنين نيست كه هر كس به سوى مطلوبى حركت كند، به مقصود خود نائل شود؛ و اينگونه نيست كه هر كس به اطراف و قرقگاه سرزمين محبوب، راه يافته و به گردش پرداخت، نداى حضرت پروردگار را بشنود!

عرفان به حضرت ربّ تبارك‏وتعالى و آثار آن، عناياتى أزلى و عطايايى‏است كه از عوالم ربوبى سرچشمه مى‏گيرد. در أبد و گذر زمان، آنچه قلم تقدير در أزل نگاشته جارى مى‏شود. و از هر كس در أزل خلعت قبول را گرفتند، در أبد هيچگاه آن را نخواهد پوشيد. و آنكه در أزل آن لباس معرفت را به تن كرد، در أبد هيچگاه از او گرفته نخواهد شد.

بر همانند اين ليلاى توحيد، سزاوار است مرد خود را بكشد! اگرچه شب را با كتمان يأس و نااميدى از وصل محبوب در ضمير خود، صبح كند و از اين درد بر خود بتابد.

در غرور اين هوس گر جان دهم                             به كه دل در خانه دكّان نهم

سرچشمه زاينده علوم و انديشه تو بايد حضرت حقّ باشد و بايد از او معارف خود را أخذ كنى و براى او تلاش نمائى. و با پرداختن به اين صورتهاى زيبا كه زائيده قلم صنع پروردگاراست از معانى آن كه در پس آنها نهان است غافل مشو! و اين كاخ زيبا و دلفريب هستى و آيات آفاقى، تو را از خالق و آفريدگار آنها باز ندارد. و هيچگاه از مقام توحيد تنزّل ننموده و خود را به غير او مشغول مساز.

والسّلام على من اتّبع الهدى.»

بارى، در جواب مرحوم ملاّمحسن فيض كاشانى به قاضى‏سعيد قمّى مى‏بينيم كه ايشان تنها راه رسيدن به اطمينان و قرار دل را كنارزدن حجاب

ص 369

أنانيّت و رفض ماسوى‌اللـه دانسته و با جمله: و لا تَشتَغِل عَنِ الواحِد بِالمَثالِثِ و المَثانى، به عنوان فذلكه كلام خود، شاهراه حقيقت را عدم تنزّل از توحيد حضرت پروردگار تعريف ميكند.

هيچ مفرّى از اظهار فنا و فقر حقيقى وجود ندارد

حضرت علاّمه آية‌اللـه والد معظّم رضوان‌اللـه‏تعالى‏عليه پيمودن راه خدا و سير و سلوك إلى‌اللـه را ضرورى دانسته و هيچ مفرّى از إظهار فنا و إقرار و اعتراف به فقر حقيقى و نيستى نمى‏ديدند.

معتقد بودند: انسان در هر راهى غير از سبيل فنا و اندكاك و عبوديّت مطلقه حضرت حقّ تبارك‏وتعالى قدم بگذارد، سرمايه وجودى خود را تباه ساخته و خسران‏زده و تهى‏دست و با كوهى از حسرت از دنيا خواهد رفت.

مگر نه اينست كه خداوند علىّ أعلى در مصحف كريم ميفرمايد: قُلِ اللَهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَهُ دِينِى* فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُم مِن دُونِهِ قُلْ إنَّ الْخَـسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَـمَةِ أَلاَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينَ.[11] و خسران نفس را مترتّب بر عبادت ماسوى‌اللـه نموده‏است. و أميرالمؤمنين عليه‏السّلام مى‏فرمايند: ضَاعَ مَن كانَ لَهُ مَقصَدٌ غَيرُ اللَهِ.[12] «هركس هدف و مقصدى غير از خود خداوند داشته باشد راه را گم نموده و نابود شده است.»

به‏همين‏جهت، اكتفانمودن به ماسوى‌اللـه را هر چند امرى نورانى باشد، زيان سنگين و غيرقابل‏جبران دانسته، و همگان را به ذات خداوند تبارك و تعالى سوق داده و آن را از همه چيز بهتر و برتر مى‏شمردند.

ص 370

در مقامى كه به ياد لب او مى‏نوشند               سفله آن مست كه باشد خبر از خويشتنش[13]

و لذا مى‏فرمودند: تا وقت هست بايد در راه سير و سلوك قدم گذاشت، و اين مسير را طوعا و از روى اختيار طىّ نمود. و نيز حضرت آقاى حدّاد رضوان‌اللـه‏تعالى‏عليه مى‏فرمودند: بالأخره اين راه را بايد طىّ كرد و بدون ترديد از انسان اعتراف به نيستى و عجز خواهند گرفت؛ اگر با اختيار خود اين راه را برود كه رفته‏است وگرنه با زور و اجبار او را خواهند برد، پس چه بهتر كه انسان با اراده و اختيار خود برود. به قول حافظ عليه‏الرّحمه‏والرّضوان:

به‏صوت بلبل و قُمرى اگر ننوشى مى                علاج كى كنمت، آخرالدواء الكى[14]

اكثر انسانها، كال و نارس از دنيا مى‏روند

انسان در أثر ضعف إدراك، و از سوى ديگر غرور و هوس و تكبّر، تنها همين ظاهر حيات دنيا را مى‏بيند و در أثر پرداختن به مظاهر و اشتغال به كثرات اين عالم، از عالم ملكوت و آنچه براى او در آن عوالم مهيّا شده غافل مانده و آن قابليّت‏ها و استعدادهاى خداوندى را براى هميشه با خود دفن خواهد كرد. و لذا ايشان مى‏فرمودند: «نوع أفراد بنى‏آدم، كال و نارس از دنيا مى‏روند. ميوه كال غيرقابل‏استفاده است؛ نه طعم و مزه‏اى دارد و نه خاصيّتى، و قابل‏خوردن نيست.» يعنى انسانى كه قابليّت دارد مظهر أسماء و صفات حسناى حضرت پروردگار شود و بر مسند خلافت إلهى تكيه زند، با لذّت‏هاى حسّى خود را از إدراكات عقليّه محروم و در ويرانه‏هاى اين عالم حبس ميكند.

مى‏فرمودند: انسان بايد اين راه را در همين نشأه دنيا طىّ كند و همين جا

ص 371

به لقاء و زيارت خدا مشرّف شود.

لقاء خداوند در همين نشأه دنيا

يك‏بار در أواخر عمر شريفشان مى‏فرمودند: آيا آيه كريمه: وَ مَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَهِ.[15] «هر كس از مقرّ و مأواى خود خارج شده و به سوى خدا و رسول او هجرت كند و در ميان راه، مرگ او را فرا گيرد، أجر و پاداشش برخداست.» دلالت دارد بر اينكه سالكى كه در راه خدا آمده و هجرت إلى‌اللـه‏ورسوله نموده و قبل از حصول كمال از دنيا رفته‏است، در عالم برزخ مراحل سير نفسانى بسوى پروردگار را حتما طىّ نموده و به فناء ذاتى مى‏رسد؟

خير! چنين دلالتى ندارد! جمله: فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَهِ كه جزاء شرط واقع شده تنها دلالت بر اين معنى دارد كه خداوند مزد و پاداش او را مى‏دهد و بيش از اين دلالتى ندارد. وقتى أجل انسان رسيد، نامه عملش بسته مى‏شود و هرچه بوده و هرچه كرده، تا همان زمانى‏است كه از دنيا مى‏رود؛ و بيش از آن به فضل إلهى وابسته‏است و ضمانت و وعده قطعى ندارد. و لذا انسان بايد تلاش كند تا در همين نشأه به لقاء إلهى برسد.[16]

ص 373

كسى كه جمال أحديّت را در اين دنيا زيارت نكرده معلوم نيست بتواند در سراى ديگر زيارت كند. زيرا نشأه دنيا، مقام كسب معرفت بوده و استعداد و لوازم هدايت و اهتداء در آن فراهم‏است، و دار عقبى دار جزاءاست.

مى‏فرمودند: بعضى مى‏پندارند كه دنيا نقد و آخرت نسيه بوده و هيچ عاقلى اين دنياى نقد همراه با لذائذ و عيش گوارايش را با آخرت معاوضه نمى‏كند.

آخرت نقد است، و دنيا نه نقد است و نه نسيه

مى‏فرمودند: «نخير! عالم عقبى نقد است؛ و دنيا نه نقد است و نه نسيه.» يعنى اين دنيا با تمام مظاهرش جز سراب و وهم چيزى بيش نيست؛ مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَ مَا عِنداللَهِ باقٍ.[17] «آنچه نزد شماست، همه محكوم به فناء و نيستى بوده و تمام مى‏شود؛ و آنچه نزد خداست، باقيست و حقيقت دارد.»

يك‏شب درحالى‏كه شام خود را كه مقدارى نان و پنير بود صرف مى‏كردند، رو به حقير كرده و فرمودند: «آقا سيّدمحمّدصادق! كسى كه خدا را دارد، تمام عيش و خوشى عالم را دارد ولو اينكه غذاى او مقدارى نان و پنير باشد و يا با نان خشكى سدّ جوع كند، اينها مهمّ نيست؛ و كسى كه خدا را ندارد هيچ ندارد.»

ماذا وَجَدَ مَن فَقَدَكَ؟ وَ ما الَّذى فَقَدَ مَنْ وَجَدَكَ؟[18] «خدايا! كسى كه تو را

ص 374

از دست داد چه چيز را يافت؟ و كسى كه تو را يافت چه چيزى را از دست داد؟»

فَلاَ عَيشَ فى الدُّنيا لِمَن عاشَ صاحيًا                        وَ مَن لَم يَمُت سُكرًا بِها فاتَهُ الحَزمُ (1)

عَلَى نَفسهِ فَلْيَبكِ مَن ضاعَ عُمرُهُ                              وَ لَيسَ لَهُ فيها نَصيبٌ وَ لاَ سَهمُ (2)[19]

1. آنكه از باده محبّت پروردگار سرمست نشده و در هوشيارى بسرمى‏برد، هيچ خوشى و عيشى در اين دنيا ندارد. و آنكه از شراب عشق ننوشيده و در سنگينى مستى، حجاب أنانيّت را كنار نزده و جان نباخته‏است، رأى صواب و دورانديشى را ازدست داده‏است.

2. كسى كه عمر او تباه شد و از حضرت محبوب هيچ نصيب و بهره‏اى ندارد، بايد بر حال زار خود سخت بگريد!

و لذا در مورد كسى كه عشق و محبّت حضرت حقّ در دل او موج مى‏زند و آن عشق و شور او را به سوى خدايش هدايت ميكند، مى‏فرمودند: زندگى هيچكس به شيرينى زندگى عاشق و محبّ خدا نيست. اگر انسان لباس و مسكن و خوراك نداشته باشد، و بالجمله بر كنار از زخارف دنيا باشد، ولى دل او از عشق و محبّت پروردگار گرم و روشن باشد، أحدى در عالم، در خوشى و سرور و شادمانى به پاى او نمى‏رسد.

ناكام كسى است كه به وصال حق نرسيده باشد

روزى در خدمتشان به زيارت أهل قبور رفته بوديم، فرمودند: «روى بعضى از قبرها نوشته‏اند: «جوان ناكام»! كسى كه ازدواج نكرده از دنيا برود ناكام نيست، ناكام آن كسى‏است كه به وصال حضرت أحديّت نرسيده و شراب وصل او را ذوق نكرده‏است.»

ص 375

يَعْلَمُونَ ظَـهِرًا مِنَ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ عَنِ الْأَخِرَةِ هُمْ غَـفِلُونَ.[20] «از حيات دنيا تنها ظاهرى را ديده و مى‏دانند، أمّا از آخرت كه حقيقت و ملكوت آن‏است حقّا غافل و بى‏خبرند.»

طوائف سه گانه مردم در دنيا

بايد دانست: أفرادى از بشر كه مشمول فيض حضرت حقّ گشته و پا به عرصه عالم گذاشته‏اند، به سه طائفه تقسيم مى‏شوند:

طائفه أوّل، كسانى هستند كه تنها دنيا را با مظاهر فريبنده آن ديده و در أثر ضعف إدراك و عدم بصيرت، از مرز و حدود مشتهيات نفسانيّه و لذائذ خسيسه دنيّه فراتر نرفته و در لجن‏زار عفن و متعفّن عشقبازى با مادّيّات منغمر شده و انسانيّت خود را فراموش نموده و بى‏خبر از عالم نور و ملكوت و مواهب رحمانيّه أولياء، در ظلمت جهل و غفلت دوران عمر را سپرى مى‏كنند تا أجل آنان برسد و يكسره در دوزخى كه خود، آتش آن را افروخته‏اند سرازير شوند.

طائفه دوّم، كسانى هستند كه نسبةً از بينش و إدراك قوىّ بهره‏مند بوده، طريق طاعت و عبادت را اختيار كرده و دل را از أنوار جمال و جلال حضرت رحمن كه در عوالم وجود جارى و سارى است تعطيل ننموده‏اند، ولى يكسره خود را به خدا نداده و دل را از غير او و شائبه‏هاى نفس پاك ننموده و در برابر أنوار قاهره ذات حضرت أحديّت، وجود مجازى و موهوم خود را نباخته‏اند و به ماسوى‌اللـه نيز تعلّق دارند.

أمّا طائفه سوّم كه نگين درخشان عالم خلقت بوده و مراتب هستى طفيل وجود آنان‏است، أوليائى هستند كه از ابتداء داغ عشق و محبّت حضرت پروردگار را بر دل داشته‏اند، و اين شعله محبّت رفته‏رفته مجامع و زواياى وجود آنان را فرا گرفته و هستى محبّ را ذوب و او را در ذات محبوب فانى

ص 376

نموده‏است. اين أولياء إلهى از ابتدا دانستند كه دلى كه در آن غير خدا باشد از درجه اعتبار ساقط‏است، زيرا غير خدا فانى‏است؛ و لذا بر معدوم‏بودن غير خدا تأكيد نموده‏اند تا اينكه اين معنى در آنها ملكه شده و آنان را به فناء در ذات حضرت أحديّت سوق داده‏است؛ فهَنيئًا لأرْبابِ النَّعيمِ نَعيمُهُم.

روايت امام باقر عليه‏السّلام در اوصاف اولياء الهى

در عظمت مرتبه اين أولياء إلهى و پايه بصيرت و فهم عميق آنان، روايتى است از امام محمّدباقر عليه‏السّلام كه حقّا تأمّل در آن، باب توحيد و معارف إلهيّه را براى سالك مؤمن مى‏گشايد.

اين روايت را مرحوم كلينى در كافى، اينچنين آورده‏است:

عَن جابِرٍ قالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبى‏جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‏السَّلامُ، فَقالَ: يا جابِرُ: وَ اللَهِ إنّى لَمَحْزونٌ، و إنّى لَمَشْغولُ الْقَلْبِ! قُلْتُ: جُعِلْتُ فِداكَ، وَ ما شُغْلُكَ؟ و ما حُزْنُ قَلْبِكَ؟

فَقَالَ: يَا جَابرُ! إنّهُ مَن دَخَلَ قَلْبَهُ صافى خالِص دِينِ اللَـهِ، شَغَلَ قَلْبَهُ عَمّا سِواهُ. يا جابِرُ! ما الدُّنْيا؟ وَ ما عَسَى أَن تَكُونَ الدُّنْيا؟ هَلْ هِىَ إلّا طَعامٌ أَكَلْتَهُ أَوْ ثَوْبٌ لَبِسْتَهُ أَوِ امْرَأَةٌ أَصَبْتَها؟

يا جابرُ! إنَّ الْمُؤْمِنينَ لَمْ يَطْمَئِنُّوا إلى الدُّنْيا بِبَقآئِهمْ فيها، وَ لَمْ يَأْمَنوا قُدومَهُمُ الأَخِرَةَ. يا جابِرُ! الأَخِرَةُ دارُ قَرارٍ وَالدُّنْيا دارُ فَنآءٍ وَ زَوالٍ، وَلَكِنْ أَهْلُ الدُّنْيا أَهْلُ غَفْلَةٍ. وَ كَأَنَّ الْمُؤْمِنينَ هُمُ الْفُقَهآءُ أَهْلُ فِكْرَةٍ وَ عِبْرَةٍ، لَمْ يُصِمَّهُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَهِ جَلَ‏اسْمُهُ ما سَمِعوا بِـٔاذانِهِمْ، وَ لَمْ يُعْمِهِمْ عَنْ ذِكْرِ اللَهِ مَا رَأَوْا مِنَ الزّينَةِ بِأَعْيُنِهِمْ؛ فَفازوا بِثوابِ الأَخِرَةِ كَما فازوا بِذَلِكَ الْعِلْمِ.

«جابر ميگويد: بر حضرت أبوجعفر امام محمّدباقر عليه‏السّلام وارد شدم، حضرت فرمود: اى جابر! به خدا سوگند، حقّا من اندوهگين هستم و دلم مشغول است!

عرض كردم: فدايت شوم! چه چيز شما را بخود مشغول‏ساخته و مايه

ص 377

حزن و اندوه قلب شما شده‏است؟

حضرت فرمود: اى جابر! حقّا كسى كه دين خدا، خالص و صافى بدون ذرّه‏اى شائبه و كدورت در قلب او وارد شود، دل او از ماسواى‏حقّ، منصرف و به خود مشغول ميگردد.

اى جابر! دنيا چيست؟ و چه ميتواند باشد؟ آيا اين دنيا غير از طعامى‏است كه آن را تناول كرده‏اى يا لباسى كه آن را بر تن نموده‏اى و يا زنى كه آنرا به نكاح خود درآورده و از آن تمتّع مى‏جويى (و همه اينها لذائذى حقير و زائل‏شدنى است)؟

اى جابر! همانا كاملين در ايمان، در اثر طول بقاء در اين عالم، دلشان به دنيا و حيات در آن آرام و قرار نگرفت، و هيچگاه خود را از ورود به آخرت ايمن ندانسته، و همواره مراقب و منتظر آن بوده و خود را براى آن مهيّا مى‏ساختند.

اى جابر! آخرت، سراى خالد، و دنيا سراى نيستى و زوال‏است أمّا أهل دنيا أهل غفلت و بى‏خبرى هستند. و گويا آنانكه در ايمان به كمال رسيدند همان كسانى هستند كه در فهم عميق و بصيرت به درجه علياى از آن دست‏يافته و اهل فكر و عبرت بوده‏اند. هياهوى دنيا و أهل آن، گوش دل آنان را از سروش و ذكر حقّ ناشنوا نساخته، و زينت و زخارف عالم غرور بر بصيرت آنان پرده نينداخته

و آنان را كور ننموده‏است؛ پس به ثواب آخرت دست يافتند همچنانكه به اين پايه از علم نائل آمدند.»

وَ اعْلَمْ يا جابِرُ! أَنَّ أَهْلَ التَّقْوَى أَيْسَرُ أَهْلِ الدُّنْيا مَؤونَةً وَ أَكْثَرُهمْ لَكَ مَعونَةً، تَذْكُرُ فَيُعينونَكَ وَ إنْ نَسيتَ ذَكَّروكَ، قَوّالونَ بِأَمْرِ اللَهِ قَوّامُونَ عَلَى أَمرِ اللَهِ، قَطَعوا مَحَبَّتَهُمْ بِمَحَبّةِ رَبِّهِمْ وَ وَحَشوا الدُّنْيا لِطاعَةِ مَليكِهِمْ، وَ نَظَروا إلَى اللَهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إلَى مَحَبَّتِهِ بِقُلوبِهِمْ وَ عَلِموا أَنَّ ذَلِكَ هُوَ الْمَنْظورُ إلَيْهِ لِعَظِيمِ شَأْنِهِ.

فَأَنزِلِ الدُّنْيا كَمَنْزِلٍ نَزَلْتَهُ ثُمَّ ارْتَحَلْتَ عَنْهُ، أَوْ كَمالٍ وَجَدْتَهُ فى مَنامِكَ

ص 378

فَاسْتَيْقَظْتَ وَ لَيْسَ مَعَكَ مِنْهُ شَىْ‏ءٌ. إنّى إنَّما ضَرَبْتُ لَكَ هَذا مَثَلاً لِأَنَّها عِنْدَ أَهْلِ اللُبِّ وَ الْعِلْمِ بِاللَهِ كَفَىْ‏ءِ الظِّلالِ.

امام باقر عليه‏السّلام: «دنيا در نزد اهل علم مانند سايه ابرها مى‏باشد»

«اى جابر! بدان كه همانا أهل تقوى كم‏هزينه‏ترين أهل دنيا مى‏باشند، و يارى و معاونت آنان براى تو از همه بيشتر است. هنگام ذكر و ياد خدا تو را مدد مى‏كنند، و آن زمان كه به نسيان مبتلا شوى تو را آگاه مى‏سازند. به فرمان خدا و حقّ زبان مى‏گشايند، و بر أمر خدا قيام مى‏كنند.

با محبّت حضرت پروردگار، رشته هر محبّت و تعلّق ديگرى را بريدند، و براى طاعت مالك و صاحب‏اختيار خود، با دنيا انس نگرفته و از آن خلوت گزيدند. با چشم دل به خدا و محبّت او نگريستند و به يقين دانستند كه حقّا تنها حضرت حقّ با آن جلالت شأن سزاواراست كه منظور و مطلوب انسان باشد.

پس اى جابر! دنيا را منزلى قرار ده كه در مسير سفر براى مدّت كوتاهى در آن اقامت نموده و زود از آن كوچ كردى، يا همانند مالى كه آن را در خواب يافتى و چون بيدار شدى چيزى از آن مال با تو نبوده و أثرى از آن نيافتى!

من اينها را براى تقريب معنى برايت مثال زدم، زيرا دنيا نزد أهل خرد و علم باللـه مانند سايه أبرها مى‏باشد.»

يا جابِرُ! فَاحْفَظْ ما اسْتَرْعاكَ جَلَ‏وَعَزَّ مِن دِينِهِ وَ حِكْمَتِهِ، وَ لا تَسْأَلَنَّ عَمّا لَكَ عِنْدَهُ إلّا ما لَهُ عِندَ نَفْسِكَ. فَإنْ تَكُنِ الدُّنْيا عَلَى غَيْرِ ما وَصَفْتُ لَكَ فَتَحَوَّلْ إلى دارِ المُسْتَعْتَبِ. فَلَعَمْرِى لَرُبَّ حَريصٍ عَلَى أمْرٍ قَدْ شَقَى بِهِ حينَ أتاهُ، وَ لَرُبَّ كارِهٍ لِأَمْرٍ قَدْ سَعِدَ بِهِ حينَ أَتاهُ، وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَهِ عَزَّوَجَلَّ: وَ لِيُمَحِّصَ اللَهُ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ يَمْحَقَ الْكَـفِرِينَ.[21]

نصائح امام باقر عليه‏السّلام به جابر

«اى جابر! اينك در حفظ دين و حكمت خدا كه رعايت آن را از تو

ص 379

خواسته بكوش! و درباره آنچه براى تو در نزد خداوند از نعم اخروى هست سؤال مكن، كه آنچه تو در نزد خداوند دارى به همان ميزان‏است كه خداوند در نزد تو جايگاه و منزلت دارد، و به هر مقدار كه در مسير طاعت و بندگى او بكوشى به همان مقدار ثواب اخروى خواهى داشت. و اگر دنيا در نزد تو به گونه ديگرى جز آنچه براى تو وصف نمودم مى‏باشد، از اين حال خارج شو و سعى كن كه رضاى إلهى را به‏دست‏آورى.

به جانم سوگند، چه‏بسا انسانى كه بر متاعى از عالم غرور حرص مى‏ورزد، و زمانى كه به او داده مى‏شود شقاوتمند مى‏شود؛ و چه‏بسا انسانى كه از أمرى ناخشنود بوده أمّا در آن زمان كه بر او وارد شود سعادتمند شده و به نيكبختى مى‏رسد؛ و آن همان قول خداوند عزّوجلّ‏است كه ميفرمايد: وَ لِيُمَحِّصَ اللَهُ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ يَمْحَقَ الْكَـفِرِينَ.[22] (و براى اينكه خداوند مؤمنين را پاك گرداند و كافرين را نابود گرداند.)»[23]

حضرت علاّمه والد معظّم قدّس‌اللـه‏نفسه‏الزّكيّه در وصف اين طائفه ميفرمايد:  مقرّبين و مخلَصينى كه غرق درياى أنوار ذات أحديّت هستند و سراپا مدهوش و مست تجلّيات ذاتى مى‏باشند، كجا مى‏توانند سرگرم آثار و تجلّيات صفاتيّه گردند و به غير ذات، خود را مشغول كنند؟ بعد از بقاء باللـه اشتغال با اينها عين اشتغال با ذات است؛ ولى قبل از بقاء موجب محجوبيّت از

ص 380

ذات. و براى سالكى كه عشق حضرتش در سراسر وجود او زبانه مى‏كشد و چون شمع او را گداخته مى‏نمايد و فرياد وَ اجْعَلْ ... قَلْبِى بِحُبِّكَ مُتَيَّماى او بلند است، جز سدّ راه وصول چيز ديگرى نيست! عاشق راه خدا حوريّه چه مى‏فهمد؟ جَنَّـتٌ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهـرُ چه ميداند! او با نداى إلهى ما عَبَدْتُكَ خَوْفًا مِنْ نارِكَ وَ لا طَمَعًا فى جَنَّتِكَ، بَلْ وَجَدْتُكَ أَهْلاً لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتُكَ پشت پا بر هر نيّت و منظورى جز لقاى ذات خدا مى‏زند، و يگانه جهت عمل و اطاعت و عبادت را فقط واجديّت ذات حقّ مى‏فهمد، و در مضمار اين ميدان گوى سبقت از عالميان مى‏ربايد. كسى كه ديگر دوره تحصيل خود را كامل كرده، حال بيايد در صفّ أوّلين أطفال دبستانى ابجد بخواند چه معنا دارد ؟

عبادت و اطاعت از حقّ بر أساس ترس از دوزخ و يا طمع در بهشت، عبادت حقّ نيست، عبادت نفس و قواى نفسانيّه است.[24]