[1] ـ «منتهي المقال» طبع سنگي ، ص 314 .
[2] ـ
وَ لَقَدْ رَأَهُ نَزْلَةً أُخْرَی عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی... فَتَدَلَّی فَكَانَ فَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَی... وَ جِئْنَا بِكَ عَلَی هَؤلَاءِ شَهِيدًا...
[3] ـ در زيارت جامعه:
... فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلَی سِرِّهِ وَ اسْتَرْعَاكُمْ أَمْرَ خَلْقِهِ و ...
[4] ـ اين عبارت بدين كيفيّت از قرآن مجيد نيست . چون در قرآن مجيد در سه جا مشابه هم آمده است . اوّل در (سورۀ طه آيۀ 10):
وَ هَلْ أَتَيكَ حَدِيثُ مُوسَی إذْ رَأَی نَارًا فَقَالَ لاِهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي ءَانَسْتُ نَارًا لَعَلّي ءَاتِيكُم مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَی النَّارِ هُدًی .
دوّم در (سورۀ نمل آيۀ 7)
«إِذْ قَالَ مُوسَی لاِهْلِهِ إِنِّي ءَانَسْتُ نَارًا سَأَتِيكُم مِنهَا بِخَبَرٍ أَوْ ءَاتِيكُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ .
سوّم در (سورۀ قصص آيۀ 29):
فَلَمَّا قَضَی مُوسَی الاجَلَ وَ سَارَ بِأَهْلِهِ ءَانَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لاِهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي ءَانَسْتُ نَارًا لَعَلِّی ءَاتِيكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ .
و همانطور كه ملاحظه ميشود: اين متن در هيچ يك از سه آيه فوق الذكر نيامده است ، گر چه معني صحيحي دارد . و شايد مصنّف (أعلي الله مقامه) اين عبارت را به عنوان حكايت از قرآن نياورده بلكه به عنوان انشاء از خود به سبك لطيفي كه متّخذ از مجموع سه آيه و اضافاتي است ذكر كرده است .
[5] ـ روايات ظهور حكمت از قلب بر زبان در كتب شيعه
روايات ظهور حكمت از قلب بر زبان در كتب اصول شيعه در سه كتاب وارد شده است: اوّل در «عيون اخبار الرضا» عليه السّلام در صفحه 258 ، دوّم در «عُدَّةُ الدّاعي» صفحه 170 ، سوّم در «اصول كافي» ج 2 صفحه 16 وارد شده است . و در «بحار الانوار» از عيون در ج 15 جزؤ دوّم ص 85 ، و از عدّه در ص 87 ، و از كافي نيز در صفحه 85 ، نقل كرده است . امّا روايت عيون با اسناد خود از دارم بن قَبيصَةَ بن نَهْشَلِ بن مَجْمَع النَّهْشَلي الصَّنعاني بِسُرِّ مَنْ رأيی روايت ميكند .
قال: حَدَّثنَا عليُّ بنْ موسی الرضا عن أبيه عن جدِّه عن محمّد بن عليّ عن أبيه عن جابربن عبدالله عن عليّ قال: قال رسولُ الله صلّی الله عليه وآله وسلّم ما أخلَصَ عَبْدٌ لِلَّهِ أربَعِينَ صَباحاً إلَّا جَرَتْ يَنابيعُ الحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلی لِسَانِهِ .
در بحار و همچنين در «سفينة البحار» به لفظ:
مَا أخلَصَ عَبْدٌ لِلَّهِ أربعَينَ يَوْماً ذكر كردهاند .
و اما روايت عُدَّةُ الدّاعي مُرْسلاً از رسول اكرم صلّی الله عليه وآله وسلّم آورده است كه:
قَالَ: مَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ أربعِينَ يوماً فَجَّرَ اللهُ يَنابيعَ الحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسانِهِ .
و امّا روايت كافي با اسناد خود از ابن عُيَينَه عن السِّنديّ عن أبي جعفر عليه السّلام آورده است كه قال
:
ما أخْلَصَ عَبْدٌ الإيمانَ بالله أربعينَ يوماً ... أو قال: مَا أجْمَلَ عَبْدٌ ذِكْرَاللهِ أربْعِينَ يَوْماً إلاّ زَهَدَهُ اللهُ فِي الدُّنيا وَ بَصَّرَهُ: داءَها و دَواءَها و اَثبَتَ الحِكْمَةَ في قَلبِهِ و أنطَقَ بِهَا لِسَانَهُ ...
و همانطور كه ملاحظه ميشود الفاظ ـ گرچه مختلف است ـ لكن معاني واحد است . وامّا در كتب عامّه در «احياء العلوم» ج 4 ، صفحه 322 گويد:
قال رسول الله: ما مِنْ عَبْدٍ يُخْلِصُ لِلَّهِ الْعَمَلَ أَرْبَعِينَ يَوْمًا إلاّ ظَهَرَتْ يَنابيعُ الحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسَانِهِ .
و در تعليقه صفحۀ 191 گويد:
مَنْ زَهَدَ فِي الدُّنيا أربَعِينَ يَوْماً و أخْلَصَ فيها العِبادَة اَجرَیَ اللهُ يَنابيعَ الحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسانِهِ .
و در «عوارف المعارف» در هامش صفحه 256 از جلد دوّم «احياء العلوم» گويد:
قَوْلُ رَسُولِ الله: مَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعِينَ صَباحاً ظَهَرَتْ يَنابِيعُ الحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلِی لِسَانِهِ .
تعلیقات
[6] ـ معناي منازل و مراحل
منازل جمع منزل است . و آن محلي است كه مسافر راه در آنجا براي استراحت نزول ميكند . و چون غالباً اين استراحت را در سر چهار فرسخي قرار دادهاند لذا مسافت چهار فرسخ (كه همان مسافت بَريد است) را يك منزل گويند.
و مراحل جمع مرحله است . و آن مسافت يك روز راه است كه مسافر طي ميكند و آن عبارت است از دو منزل يعني دو بريد . و مرحوم منصف رَحِمَهُ الله عالَم را به مراحل تشبيه نموده كه طيّ يك مرحله و دخول در مرحله ديگر ، إتمام عالمي و دخول در عالَم ديگر است . و مراتب عوالم را به منازل تشبيه فرموده كه پيمودن منزلي و دخول در منزل ديگر دخول در مقصدي است .
تعلیقات
[7] ـ روايت تخمير طينت آدم عليهالسلام در چهل روز
در «احياء العلوم» ج 4 ، ص 238 آورده است از رسول خدا صلّی الله عليه وآله وسلّم:
إِنَّ اًللَهَ خَمَّرَ طينَةَ آدَمَ بِيَدِهِ أَرْبَعِينَ صَباحًا .
و در «مرصاد العباد» ص 38 و در رساله «عشق و عقل» ص 83 روايت كرده كه:
خَمَّرْتُ طينَةَ آدَمَ بِيدَي أربعين صباحاً .
و در «عوارف المعارف» در هامش ص 260 از جلد دوّم «احياء العلوم» گويد:
فَمِنَ التُّرابِ كَوَّنَهُ وَ أَرْبَعِينَ صَباحاً خَمَّرَ طيَّنَتَهُُ لِيَبْعَد بِالتَّخْمِيرِ أرْبَعِينَ صَباحاً بِأرْبَعِينَ حِجَاباً مِنَ الحَضْرَةِ الالَهِيةِ ، كُلُّ حِجابٍ هُوَ مَعْنَیً مُودَعٌ فيهِ ، يَصْلَحُ بِهِ لِعِمَارَةِ الدُّنيا وَ يَتَعَوَّقُ بِهِ عَنِ الحَضْرَةِ الإِلهِيَّةِ وَ مَوَاطِنِ القُرْبِ الي آخر كلامه
.
[8] ـ سوره بقره آيه 51:
وَ إِذْ وَاعَدْنَا مُوسَی أَرْبَعِينَ لَيْلَةً . و سوره أعراف آيه 142:
فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ... و امّا راجع به خلاص قوم او (سوره مائده آيه 26)
قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الارْضِ .
تعلیقات
[9] ـ عقل انسان در چهل سالگي در نهايت قدرت است
كما قال الله تعالی في (سورۀ الأحقاف آيه 15):
حَتَّی إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَن أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ بنابراين نهايت قدرت عقل در چهل سال است . و آنچه شايع است كه عقل انسان در چهل سالگي رو به نموّ است اشتباه است . و اين اشتباه ناشي از آنست كه چون انسان بعد از اين مدّت تجربيّات بيشتري به دست ميآورد و لذا حكم عقل بر اساس اين تجربيّات زياد ، بيشتر به واقع اصابت ميكند پس اين اصابت ناشي از يك سلسله تجربيّات فراوان است نه از قدرت فعليّه عقليّه . به طوري كه اگر فرضاً اين تجربيّات را قبل از چهل سال به دست ميآورد همان حكم عقليّۀ قطعيّه را در آن زمان يعني در زمان چهل سال مينمود .
تعلیقات
[10] ـ روايات داله بر اينكه چهل سالگي آخرين زمان براي خروج از عالم طبيعت است
در جزء دوّم از «اصول كافي» ص 455 بدون إسناد متّصل مرفوعاً روايت ميكند از حضرت ابوجعفر عليه السّلام:
إذا أتَتَ علَی الرَّجُلِ أربْعُونَ سَنَةً قيلَ لَهُ: خُذْ حِذْرِكَ فَإنَّكَ غَيْرُ مَعْذُورٍ ...
[11] ـ و نيز در «خصال صدوق» ص 545 وارد است كه قال الصّادق عليه السّلام:
إنَّ العَبْدَ لَفي فُسحَةٍ مِنْ أَمْرِهِ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَرْبَعِينَ سَنَةً فَإذَا بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً أوْحَی اللهُ عَزَّوجَلَّ إلَی مَلَكِيهِ أنّي قَدْ عَمَّرْتُ عَبدِي عُمْراً فَغَلظاً وَ شَدَّدا وَ تَحَفَّظا واكتُبا عَلَيْهِ قَلِيلَ عَمَلِهِ وَ كَثِيرَهُ وَ صَغِيرَهُ وَ كَبِيرَهُ .
و در «خصال» در ص 545 وارد است: و عن الصّادق عليه السّلام:
إذَا بَلَغَ العَبْدُ ثَلاثاً وَ ثَلَاثِينَ سَنَةً فَقَدْ بَلَغَ أَشُدَّهُ . وَ إذَا بَلَغَ أرْبَعِينَ سَنَةً فَقَدْ بَلَغَ مُنْتَهَاهُ . فَإذا ظَعَنَ فِي إحدی وَ أَرْبَعِينَ فَهُوَ فِي النُّقْصَانِ وَ يَنبَغِي لِصَاحِبِ الخَمْسينَ أنْ يَكُونَ كَمَنْ كَانَ فِي النَّزَع .
و در «جامع الاخبار» فصل 76 ص 140 وارد است: قال النبيّ صلّي الله عليه وآله وسلّم:
أبناءُ الارْبَعِينَ زَرْعُ قَدْ دَنا حَصادُهُ . و در «سفينة البحار» ج 1 ، ص 504 وارد است كه رُوِي
: إِذَا بَلَغَ الرَّجُلُ أرْبَعِينَ سَنَةً وَ لَمْ یَتُب مَسَحَ إبلِيسُ وَجْهَهُ وَ قالَ: بِأبي وَجْهٌ لَا يُفْلِحُ .
تعلیقات
باري اخبار ديگر كه در آن لفظ اربعين وارد شده است بسيار است مثل آنچه كه از روايت وارده در ج 14 «بحار» ص 512 استفاده ميشود كه:
إنَّ مَن قَرَأ الحَمْدَ أربعَينَ مَرَّةً فِي الماء ثُمَّ يَصْبُّ عَلَی المَحْمُومِ يَشْفِیهِ اللهُ . و در «كافي» ج 6 ، ص 402 وارد است از حضرت باقر عليه السّلام:
مَن شَرِِبَ الخَمْرَ لَمْ تُحْتَسَبْ لَهُ صَلَاتُهُ أَرْبَعِينَ يَوْماً . و در «جامع الاخبار» فصل 109 ص 171 از رسول الله صلّی الله عليه وآله وسلّم روايت كرده است كه:
مَن اغتابَ مُسْلِماً أوْ مُسْلِمَةً لَمْ يَقْبَلِ اللهُ تَعَالی صَلَاتَهُ وَ لَا صِيامَهُ أربعِينَ يَوْماً وَ لَيْلَةً إلاّ أنْ يَغْفِرَ لَهُ صَاحِبُهُ .
و در جلد 13 «بحار» ص 245 توقيع شريف:
إنَّ الأرضَ تَضِجُّ إلَی اللهِ مِنْ بَوْلِ الأغْلَفِ أرْبَعِينَ صَباحاً .
و نيز در «خصال» ص 538 با اسناد متصل خود روايت ميكند از عبدالله بن مُسكان از حضرت صادق عليه السّلام قال
:
إذا ماتَ المُؤمِنُ فَحَضَر جَنازَتَهُ أرْبَعونَ رَجُلاً مِنَ المُؤمِنينَ فَقالوُ: اللهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلاّ خَيْراً و أنْتَ أعْلَمُ بِهِ مِنّا ؟ قالَ اللهُ تَبَارَكَ و تعالی: إنِّي قَدْ أجَزْتُ شَهَادَتَكُمْ وَ غَفَرْتُ لَهُ مَا عَلِمتُ مِمّا لَا تَعْلَمُونَ .
و نيز در «عُدّة الدّاعي» ص 128 در باب دعاءٌ لِلاِخوانِ وَ التِماسُهُ مِنْهُم آورده است كه: رَوي ابنُ أبي عُميرٍ عَن هِشامِ بن سالمٍ عن أبي عبداللهعليه السّلام قال
: مَنْ قدَّمَ أربعَينَ مِنَ المؤمِنِينَ ثُمَّ دَعَا اسْتُجِيبَ لَهُ .
و در «بحار الانوار» ج 18 در كتاب «جنائز» بابي منعقد فرموده به نام: «باب شهادة أربعين للميّت» در ص 204 و در آنجا روايتي نقل كرده از «عُدّة الداعي» از حضرت صادق عليه السّلام قال
:
كانَ في بَني اسرائيلَ عابِدٌ فَأوْحَي اللهُ إلی داودَ عليه السّلام: إنَّه مُراءٍ . قالَ: ثُمَّ إنَّهُ ماتَ فَلَمْ يَشْهَد جَنازَتَه داودُ عليه السّلام .قال: فقامَ أربعونَ مِن بَني إسرائيلَ ، فَقالُوا: اللهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلاّ خَيراً و أنتَ أعْلَمُ بِهِ مِنّا فَاغْفِر لَهُ . قالَ: فلمّا غُسِّلَ أتی أربعُونَ غيرُ الاربعَينَ و قالُوا: اللهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنهُ إلاّ خيراً و أنتَ أعْلَمُ بِهِ مِنّا فاغفِر لَهُ .
فلمّا وَضِعَ في قَبْرِهِ قامَ أربعَونَ غَيْرُهُمْ فَقالُو: اللهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلاّ خَيراً وَ أنتَ أعلَمُ بِهِ مِنّا فاغفِر لَهُ . فَأوْحَی اللهُ تعالی إلی داودَ عليه السّلام ما مَنَعَك أنْ تُصَلِّیَ عَلَيهِ ؟! قال داودُ عليه السّلام لِلَّذي أخبَرتَني . قال: فَأوحَی اللهُ إلَيْهِ إنَّهُ قَدْ شَهِِدَ قَوْمٌ فَأَجَزْتُ شَهَادَتَهُمْ وَ غَفَرْتُ لَهُ مَا عَلِمْتُ مِمَّا لَا يَعْلَمُونَ .
و نيز در «عدّة الدّاعي» ص 201 براي رفع مرض و علّت گويد:
الثّالِثُ: بِسم الله الرّحمنِ الرَّحيمِ الحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ العالمينَ حَسْبُنَا الله وَ نِعْمَ الوَكِيلُ تَباركَ اللهُ أحْسَنُ الخالِقِينَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إلاّ باللهِ العَلیِّ العَظِيمِ . يَدْعُو بِهَذا أربعَينَ مَرَّةً عَقِيبَ صَلاةِ الصُّبْحِ ، وَ يَمْسَحُ بِهِ عَلَی العِلَّةِ كَائِناً ما كانَت خُصوصاً الفَطْرُ يُبْرَأُ بِاذنِ اللهِ . وَ قَدْ صُنِعَ ذلِكَ فَاُشْفِعْ بِهِ .
و نيز در «عُدّة الداعي» ص 94 وارد است كه:
وَ مَن دَعا لأربَعِينَ مِن إخوانِهِ بِأسمائِهِم وَ أسماءِ آبائِهِمْ . و مَن فِي يَدِهِ خَاتَمُ فيروزَجٍ أو عَقِيقٍ ...
و نيز در «بحار الانوار» ج 14 ص 551 از شهيد نقل ميكند كه:
رُوِيَ مُداواةُ الحُمی بِصَبِّ الماءِ . فَإن شُقَّ عليهِ فَلْيَدخُلْ يَدَهُ في ماءٍ باردٍ . وَ مَنِ اشْتَدَّ وَجَعُهُ فَرَأ عَلی قَدَحٍ فِيهِ ماءٌ أربعِينَ مَرَّةً الحَمْدُ ثُمَّ يَضَعُهُ عَلَيْهِ وَلْيَجْعَلِ المَريضُ عِندَهُ مِكْتَلاً بُرّاً وَ يُناوِِلِ السَّائِلِ مِنْهُ بِيَدِهِ وَ يَأْمُرهُ أنْ يَدْعُوَ لَهُ فَيُعافی.
و نيز در «اقبال» ص 589 فرمايد: رُوينا بإسنادها إلی جدّي أبي جعفر الطوسي فيما رواه بإسناده الی مولانا الحسن بن علي العسكري صلوات الله عليه أنّه قال
: عَلاماتُ المُؤمِن خَمْسٌ: صَلَواتُ إحدی وَ خَمْسينَ ، وَ زِيادَةُ الأربَعِينَ وَالتَّختُّمُ بِاليَمِينِ وَ تَعْفِيرُ الجَبِينِ وَ الجَهْرُ بِبِسم الله الرّحمن الرَّحيم . و در «خصال» ص 541 از حضرت أميرالمؤمنين عليه السّلام وارد است كه:
قَالَ رَسولُ الله صلّی الله عليه وآله وسلّم: مَنْ حَفِظَ مِنْ اُمّتي أرْبعينَ حَديثاً مِمّا يَحْتاجُونَ إلَيْهِ مِنْ أمْرِِ دِينِهِم بَعَثَهُ اللهُ يَوْمَ القيامَةِ فَقيهاً عَالِماً .
و در «بحار الانوار» ج 5 ص 43 از تفسير علي بن ابراهيم روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام إلی أن قال
: فَبَقَي آدمُ أربعَينَ صَباحاً ساجِداً يَبْكي علی الجَنَّةِ .
و در ص 13 از «اكمال الدين» از حضرت أبي جعفر عليه السّلام آورده است: إلی أن قال
: فَبَكی آدَمُ عَلی هابيلَ أربعينَ لَيلَةً .
و در ص 86 از «تفسير عليّ بن ابراهيم» از حضرت صادق عليه السّلام آورده است . إلي أن قال
(راجع به طوفان):
فَبَقَی الماءُ يَنْصَبُّ مِنَ السَّمَاءِ أرْبَعِينَ صَباحاً وَ مِنَ الارْضِ العُيونُ ...
و نيز در ص 229 از بيضاوي در تفسير قوله تعالي: و
لَمّا بَلَغَ أشُدَّهُ آورده است كه:
إنَّ مَبْلَغَهُ الَّذي لا يزيدُ علَيهِ نُشوؤهُ، وَ ذَلِكَ مِن ثلاثينَ إلی أرْبَعينَ سَنَةً فَإنَّ العَقْلَ يَكْمُلُ حينَئذٍ . وَ رُوِيَ أنَّهُ لَمْ يُبْعَثُ نَبِيُّ إلاّ عَلی رأسِ أرْبَعِينَ وَاسْتَویَ قَدُّهُ أوْ عَقْلُهُ ....
و در «خصال» ص 539 با اسناد خود از حضرت باقر عليه السّلام قال:
أمْلَی اللهُ عَزَّ وَجَلَّ لِفِرْعُونَ مَا بَيْنَ الْكَلِمَتَينِ ... أَرْبَعِينَ سَنَةً ثُمَّ أخَذَهُ اللهُ نَكَالَ الآخِرَةِ وَالأولَی . وَ كَان بَيْنَ أن قالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ لِمُوسَی و هَرونَ: قَدْ أُجِيبَت دَعْوَتُكُمَا ـ وَ بَيْنَ أنْ عَرَّفَهُ اللَهُ الإجَابَةَ أرْبَعِين سَنَةَّ: ثُمَّ قَالَ: قَالَ جِبرئِيلَ: نَازَلْتُ رَبّي في فِرْعُونَ مُنازَلَةً شَدِيدَةً فَقُلْتُ: يَا رَبِّ تَدَعُهُ وَ قَدْ قَال: أنَا رَبُّكُمُ الأعْلَی . فَقَالَ: إنَّمَا يَقُولُ مِثْلَ هَذَا عَبْدٌ مِثْلُكَ . (إنّما يقول بقول: هذا عبد مثلك) .
سپس در بيان اين خبر مجلسي رحمه الله فرموده است:
لعلَّ المرادَ بالكلمتينِ قوله تعالی: قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُما ،
وَ أمْرُهُ بِإغْراقِ فرعونَ . أو قولُ فرعونَ: ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إلَهٍ غَيْرِي ، وَ قَوْلُهُ: أنَا رَبُّكُمُ الأعْلَی ... البيان .
و نيز در «بحار الانوار» ج 5 ص 433 از تفسير علي بن ابراهيم نقل ميكند تا آنجا كه ميفرمايد: جماعتي از يهود نزد أبوطالب آمدند فقالو
ا:
يا أبا طالبٍ إنَّ ابنَ أخيكَ يَزْعَمُ أنَّ خَبَرَ السَّماءِ يَأتِيهِ وَ نَحْنُ نَسْألُهُ عَنْ مَسائِلَ فَإنْ أجابَنا عَنْها عَلِمْنا أنَّهُ صَادِقٌ ، وَ إنْ لَمْ يُخْبِرْنا عَلِمْنا أنَّهُ كاذِبٌ . فقالَ أبوطالبٍ: سَلوهُ عَمّا بَدا لَكُمْ . فَسَألُوهُ عَنِ الثَّلَاثِ المسائِلِ . فَقَالَ رَسُولُ الله صلّي الله عليه وآله وسلّم غَداً اُخبِركُمْ «وَ لَمْ يَسْتَثنِ» فَاحْتُبِسَ الوَحْيُ عَنْهُ أرْبَعِينَ يوماً حَتَّی اغتَمَّ النَّبِيُ صلّي الله عليه وآله وسلّم وَ شَكَّ أصحابُهُ الَّذينَ كَانُوا ءامَنُوا بِهِ ...
و نيز در «بحار الانوار» ج 6 ص 117 نقل ميكند از كتاب «عُدَد» تأليف شيخ رضي الدين علي بن يوسف بن مطهّر حلّي «برادر علاّمه حلّي» روايتي را در باب ولادت حضرت فاطمه عليها السّلام تا آنجا كه ميفرمايد:
إذ هَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرِئیلُ في صورَتِهِ العُظمی قَدْ نَشَر أجْنِحَتَهُ حَتَّی أخَذَتْ مِنَ المَشْرِقِ إلَی المَغْرِبِ فَنَاداهُ: يَا مُحَمَّد! الْعَلِيُّ الأعَلَي يَقْرَأ عَلَيْكَ السَّلَامَ وَ هُوَ يَأْمُرُكَ أنْ تَعْتَزِلَ عَنْ خَديجَةَ أرْبَعِينَ صَباحاً . فَشَقَّ ذَلِكَ عَلَی النَّبِيَّ صلّي الله عليه وآله وسلّم وَ كانَ لَها مُحِبّاً وَ بِهَا وامِقاً. فَأقامَ النَّبِيُّ صلّي الله عليه وآله وسلّم أرْبَعِينَ يَوْماً يَصُومُ النَّهارَ وَ يَقُومُ اللَّيْلَ ... الحديث . انتهي ما نُقِلَ مِنَ الروايات الّتي ذُكِرَ فيها لَفْظُ «الأربعين» .
[12] ـ اين حديث در ج 1 «سفينة البحار» ص 504 است . و در «احياء العلوم» ج 3 ص 25 وارد است كه:
إذَا بَلَغَ الرَّجُلُ أرْبَعِينَ سَنَةً وَ لَمْ يَتُبْ مَسَحَ الشَّيْطَانُ وَجْهَهُ بِيَدِهِ وَ قالَ: بِأبِي وَجْهُ مَنْ لَا يُفْلِحُ .
تعلیقات
[13] ـ روايات درباره حد همسايگي
درباره اين حديث در ج 2 «وسائل الشيعة» كتاب الحج ، احكامُ العِشرَة ، باب 90 چهار روايت نقل كرده است:
اوّل از كليني با اسناد خود از حضرت باقر عليه السّلام قال:
حَذُّ الجوارِ أربَعُونَ داراً مِنْ كُلِّ جانِبٍ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ .
دوّم نيز از كليني با اسناد خود از حضرت صادق عليه السّلام قال
:
قال رسولُ اللهِ صلّي الله عليه وآله وسلّم: كُلُّ أرْبَعِينَ داراً جیرانٌ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِن خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ .
سوّم از شيخ صدوق در «معاني الاخبار» با اسناد خود از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه معاوية بن عمّار به آن حضرت گفت:
جُعِلْتُ فِداكَ ما حَدُّ الْجارِ ؟ قال: أرْبَعِينَ (أرْبَعُونَ ـ صح) داراً منْ كُلِّ جانِبٍ .
چهارم از عقبة بن خالد از حضرت صادق عليه السّلام
عَنْ آبائِهِ عليهم السّلام قال: قال أميرالمْؤمِنِينَ: حَريمُ المَسْجد أرْبَعُونَ ذِراعاً وَ الجوارُ أرْبَعُونَ داراً مِنْ أَرْبَعَةِ جَوانِبهَا .
تعلیقات
[14] ـ در قواي چهارگانه انسان و نسبت ميان آنها
مراد مصنّف آنست كه انسان از چهار طرف گرفتار قواي أربعۀ عقليّه و وَهْمِيّه و غضبيّه و شهويّه است ، و تا از هر كدام از آنها تا چهل منزل دور نشود ، به مقام فناء في الله نخواهد رسيد . چون مجرّدِ خروج از يك مرحله از شهوت مثلاً انسان را از آن مرحله به تمام معني الكلمه خارج نميكند ، چون حقيقت آن مرحلۀ از شهوت هنوز در وجود انسان مخفي است و تا چهل مرحله از مرحله اوّل دور نشود آثار به كلّي از بين نميرود . بنابراين اگر عالَم شهوت را مثلاً داراي مراحل عديدهاي فرض كنيم هنگامي انسان از يك مرحله از آن به كلّي خارج ميشود كه از چهل مرحله بعد از آن خارج شده باشد و الاّ مجرّد خروج في الجمله انسان را از آن مرحله خارج نميكند و ممكنست به عروض عوارضي انسان به مرحله اوّل برگردد . همچنين است عالم عقل و غضب و وَهْم . بنابراين كسي حقّا از مرحله اوّل غضب خارج ميشود كه از مرحله چهلم خارج شود . و كسي حقّا از مرحلۀ پنجم عقل خارج ميشود كه از مرحله چهلم خارج شود . و هكذا ... بايد از هر مرحلهاي كه فرض كنيم چهل مرحله دور شود تا از آن مرحله به كلّي خلاص شود .
وليكن فرق است بين قوۀ ملكوتيّه عقليّه و سه قوّۀ ديگر ، چون عقل دليل و راهنما است و وجود آن با سه قوّۀ ديگر معارض . و آن سه قوّه نيز هميشه با عقل در جنگ و نزاعند . و لذا هر دو منزل از منازل چهل گانه عقل كه فاصله بين آنها از چهل كمتر باشد چون با هم همسايه و هم جوارند با يكديگر درد دل نموده و به اين ترانه ياد كنند كه ما دو منزل در اين عالم طبيعت چون گرفتار قواي شهويّه و غضبيّه و وَهْميّه هستيم غريب هستيم و هر غريب با غريب ديگر فقط آشنائي دارد و بس . ولي هر يك از دو منزل فيمابين منازل چهل گانه ساير قوی چون خود را مورد هجوم عساكر عقل ميبينند تا سر حد امكان مقاومت نموده و راضي نميشوند كه مغلوب شده و از آن منزل ارتحال و كوچ نمايند و لذا با يكديگر بدين زمزمه در گفتگو هستند كه تا هنگامي كه كوه «عسيب» برجاست ما در مقابلِ پيدرپي آمدن مشكلات بردباري و تحملّ خواهيم كرد .
تعلیقات
[15] ـ در «جامع الشواهد» گويد كه اين اشعار سروده امرء القيس بن حجر كندي است كه به آنها با زن مردهاي مخاطبه ميكند:
و ذلك إنّه لمّا احتضر بالنقرة نظر إلی قبرٍ فسأل عنه فقيل له: هو قبر امرأة غريبة فقال:
أجارَتنا إنَّ الخُطوبَ تَنوبُ وَ إنّي مُقيمٌ ما أقامَ عَسيب
أجارَتَنا إنّا غَريبان هَيهُنا و كُلُّ غريبٍ لِلغَريبِ نَسيبُ
فَإنْ تَصِلينا فَالقَرابَةُ بَيْنَنا وَ إن تَهْجُرينا فَالغَريبُ غَريبُ ُ
سپس گويد: خطوب جمع خَطْب به معناي امر عظيم است . و تنوب به معناي تَنزِلُ است . و «مقيمٌ» أي ثابتٌ في تحمّلها . و العسيب بالعين و السين و الباء الموحّدة كحبيب اسم جبلِ ... انتهي . بنابراين صحيح همان عسيب است همانطور كه در بعضي از نسخ وارد است و اما عشيب بالشّين المعجمة ظاهراً صحيح نيست چون عشيب زمين پر گياه را گويند و تطبيق بر مورد ما محتاج به تكلّف است .
[16] ـ روايات "ابيت عند ربي"
در ج 2 از «من لايحضره الفقيه» باب صيام ص 111 از معاوية بن عمّار روايت كرده است كه:
سَألْتُ أبا عبدالله عليه السّلام عَنْ صيامِ أيّامِ التَشريقِ قالَ: إنَّما نَهی رَسُولُ اللهِ صلّي الله عليه وآله وسلّم عَنْ صيامِها بِمِنَی فأمّا بغَيْرِها فلَا بأسَ . وَ نَهی رَسُولُ اللهِ صلّي الله عليه وآله وسلّم عَنِ الوِصالِ فِي الصيّامِ وَ كَانَ يُواصِلُ . فَقيلَ لَهُ فِي ذَلِكَ فَقالَ: إنّي لَسْتُ كَأحَدِ كُمْ إنّي أظِلُّ عِنْدَ رَبّي فيُطْعِمُنِي وَ يَسْقينِي .
و نيز در «المحجّة البيضاء» ج 2 ص 142 اين روايت را از «فقيه» نقل كرده است .
و در شرح صحيفه مرحوم سيّد عليخان بنا به نقل «تلخيص الرياض» ج 1 صفحۀ 37 به لفظ «أبيت» آورده است و ميگويد قال عليه السّلام:
أُبيتُ عِندَ رَبّي يُطْعِمُنِي وَ يَسْقِيني .
اين از نقطه نظر روايات شيعه است . و ليكن در روايات اهل سنّت لفظ «عند ربّي» وارد نشده است . ولي در بعض آنها به لفظ «أبيت» و در بعضي ديگر به لفظ «أظلُّ» آمده است .
اما قسم اول در «صحيح بخاري» كتاب التمنّی ج 4 ص 251 با اسناد خود از ابو هريره روايت ميكند قال
: نَهَی رَسُولُ الله صلّي الله عليه وآله وسلّم عَنِ الْوِصالِ . قالوا: فَإنَّكَ تَواصِلُ . قالَ: أيُّكُمْ مِثْلي ؟ إنّي أبيتُ يُطْعِمُني رَبّي و يَسْقِيني . و در «صحيح مسلم» كتاب الصيام ج 3 ص 133 دو روايت با اسناد خود يكي از أبوسلمة بن عبدالرحمان از أبو هريره ، و ديگري از أبي زُرعه از أبوهريره از رسول خدا به عين عبارت فوق كه از بخاري نقل كرديم آورده است
.
و در «مُوَطَّأ» مالك كتاب صيام ص 280 با اسناد خود از اعرج از أبوهريره نقل كرده است كه:
إنَّ رَسُول اللهِ قالَ: إيَّاكُم وَالوِصالَ ، ايّاكُم و الوِصَالَ . قالُوا: فَإنَّكَ تُواصِلُ يا رَسولَ اللهِ ! قَالَ: إنّي لَسْتُ كَهَيْئَتِكُم إنّي أبيتُ يُطْعِمُني رَبّي و يَسْقِينِي .
دوّم: در «صحيح بخاري» كتاب التمنّي ج 4 ص 251 با اسناد خود از انس روايت كرده است كه:
واصلَ النَّبيُّ آخِرَ الشَّهْرِ وَ واصَلَ اُناسٌ مِنَ النَّاسِ . فبَلَغَ النَّبيًَّ صلّي الله عليه وآله وسلّم فَقالَ: لَوْ مُدَّبيَ الشَّهْرُ لَواصَلْتُ وِصالاً یَدَعُ المُتَعَمِّقُونَ تَعَمُّقَهُمْ . إنّي لَسْتُ مِثْلَكُمْ ، إنّي اَظِلُّ يُطْعِمُنِي رَبّي وَ يَسْقِینِي .
و ديگر در كتاب «صوم» ج 1 ص 329 با اسناد خود از عبدالله بن عمر روايت كرده است كه:
إنَّ النَّبيَّ واصَلَ فواصَلَ النّاسُ فشَقَّ عَلَيْهِمْ فنهاهُمْ . قالوا: إنَّكَ تُواصِلُ ! قالَ: لَسْتُ كَهَيْئَتِكُمْ إنّي أظِلُّ أَطْعَمُ وَ أسْقَی .
و در «صحيح مسلم» كتاب الصيام ص 134 به لفظ
إنّي اَظِلُّ يُطْعِمُني رَبّي و يَسْقِینِي آورده است .
و نيز در همين صفحه از اين كتاب و همچنين در «مُوَطَّأ» كتاب الصَّوم ص 280 وارد است كه رسول خدا فرمود:
إنّي لَسْتُ كَهَيْئَتِكم إنّي أطْعَمُ وَ أسْقَي.
[17] ـ در اخبار لفظ شير وارد شده است ولي لفظ شير و برنج را من در خبري نديدهام و چون از حضرت استاد علاّمه طباطبائي سؤال كردم فرمودند: من نيز به چنين خبري برخورد نكردهام با آنكه در صدد بودم و جستجو كردهام .
[18] ـ طيّ عوالم قبل از خلوص، عالم خلوص، سير در منازل چهل گانه عالم خلوص، عالم ظهور ينابيع حكمت.
تعلیقات